Χρώμα κατατεθέν στα έργα του Βίνσεντ βαν Γκογκ (1853-1890) το κίτρινο, συναντάται σε πολλαπλές αποχρώσεις τόσο στους αγρούς όσο και στα ηλιοτρόπια τα οποία συνέβαλαν στο να τον κάνουν έναν από τους πιο διάσημους και πιο επιδραστικούς ζωγράφους στην Ιστορία της Τέχνης. «Ο ηλίανθος είναι δικός μου» είχε γράψει ο Ολλανδός ζωγράφος προδίδοντας την επιθυμία του να συνδεθεί με αυτό το καμαρωτό φυτό που ακολουθεί την πορεία του ήλιου κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Το ερώτημα που τίθεται είναι τι συμβολίζουν τα ηλιοτρόπια για τον βαν Γκογκ. Παρότι δύσκολη η αποκρυπτογράφησή τους, είναι αναντίρρητο ότι σε καθέναν «μιλούν» σε διαφορετική ανάγκη – αυτή, άλλωστε, είναι μία από τις αλήθειες της Τέχνης, να «μιλά» σε καθέναν μας διαφορετικά.
Αναφορικά με τον βαν Γκογκ, από τη μία φαίνεται να τον βοηθά ώστε να πειραματίζεται με χρωματικούς συνδυασμούς – ιδιαίτερα διαφορετικών αποχρώσεων του κίτρινου – από την άλλη, οι πίνακες αυτοί προορίζονταν για να βρουν στέγη στο σπίτι όπου επρόκειτο να ζήσει ένας συνάδελφός του καλλιτέχνης, ο Πωλ Γκωγκέν. Ο τελευταίος, είχε θαυμάσει τους προηγούμενους πίνακες ηλιοτρόπιων του Βαν Γκογκ, οπότε ίσως ενσάρκωναν την ελπίδα του καλλιτέχνη για αλληλεγγύη και φιλία – επιθυμία που τελικά έμελλε να ματαιωθεί από κοινού με τη λαχτάρα του Βίνσεντ για καλλιτεχνική αναγνώριση εν ζωή: ο Γκωγκέν εγκατέλειψε τον βαν Γκογκ έπειτα από δύο μήνες και ο Βίνσεντ πέθανε σε ηλικία μόλις 37 ετών έχοντας αποτύχει να πουλήσει πολλά από τα έργα του.
Παρά την όποια του απογοήτευση, οι πίνακές του με τα ηλιοτρόπια απέκτησαν κύρος και αναγνωρισμότητα στις αρχές του 20ου αιώνα, στην Ευρώπη. Ανακαλούμε τον κριτικό Ρότζερ Φράι ο οποίος είχε περιγράψει τα ηλιοτρόπια ως «μία από τις θριαμβευτικές επιτυχίες της χρονιάς», η οποία εξέθεσε την «υπέρτατη πληθωρικότητα, τη ζωτικότητα και τη σφοδρότητα της πινελιάς» του καλλιτέχνη.
«Για τον βαν Γκογκ ο ηλίανθος ενσαρκώνει την ιδέα του για τον Νότο», υπογραμμίζει στο BBC Culture ο Ζυλιέν Ντόμερκ, επιμελητής της έκθεσης «Kiefer/ Van Gogh» (έως 26 Οκτωβρίου 2025, Βασιλική Ακαδημία Λονδίνου) η οποία πραγματεύεται την επιρροή του Βίνσεντ βαν Γκογκ σε έναν από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες του 21ου αιώνα. Με τον σχολιασμό αυτό, ο Ντόμερκ αναφέρεται στη μετακόμιση του Βίνσεντ από το Παρίσι στη Νορβηγία.
«Απεικονίζει τα λουλούδια με έναν ιδιαίτερο τρόπο που παραπέμπει στις παραδόσεις της Ολλανδίας. Τα λουλούδια που μαραίνονται και πεθαίνουν, τα λουλούδια που εξακολουθούν να κοιτάζουν τον ουρανό, τα λουλούδια που χάνουν σταδιακά το χρώμα τους, γίνονται πιο καφετί και αυτό συνάδει με το πέρασμα του καλπάζοντα χρόνου», εξηγεί ο Ντόμερκ. Κατά τον ίδιο, ο Κίφερ ακολουθεί παρόμοιες γραμμές, με ιδιαίτερα κοινή εκείνη του κύκλου της ζωής, ενός λουλουδιού που δεν παύει να κοιτά κάπου ψηλά, αναζητώντας τον ήλιο.
Ενδεικτικές πληροφορίες για την έκθεση
Εκτός από το έργο του στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, ο Βίνσεντ είχε ζωγραφίσει δέκα ακόμη έργα που επικεντρώνονται σε αυτά τα λουλούδια. Η δε, φιλοτέχνησή τους, είχε γίνει κατά τη διάρκεια τριών σύντομων «εκρήξεων έμπνευσης». Η πρώτη ήταν μια σειρά τεσσάρων έργων που δημιουργήθηκαν στο Παρίσι το 1887. Η δεύτερη παρτίδα τεσσάρων καμβάδων φιλοτεχνήθηκε σε λιγότερο από μία εβδομάδα μετά τη μετακόμισή του στη νότια γαλλική πόλη Αρλ, το 1888. Και η τρίτη φάση (στις αρχές του 1889) περιελάμβανε την αντιγραφή τριών συνθέσεων του προηγούμενου έτους.
Επισκέπτες της Εθνικής Πινακοθήκης του Λονδίνου θαυμάζουν τα «Ηλιοτρόπια» του βαν Γκογκ. Πηγή φωτ/: Shutterstock
Οι πιο διάσημες εκδοχές από το 1888 ζωγραφίστηκαν σε μια περίοδο χαρακτηριζόμενη από αγαλλίαση και χαρά, «με το κέφι ενός Μασσαλιώτη που τρώει μπουγιαμπέσα», όπως έλεγε ο ίδιος. Και όμως, όταν έγραφε για τα ηλιοτρόπια στα γράμματά του, ο Βαν Γκογκ δεν έκανε ποτέ σαφείς αναφορές για το τι πραγματικά σήμαιναν γι' αυτόν.
Βαν Γκογκ και Κίφερ
Τα ηλιοτρόπια δεν έχουν αφήσει αδιάφορο τον Κίφερ, τουναντίον έχουν ρόλο καθοριστικό στο corpus της δουλειάς του, συνεπώς και στην εν λόγω έκθεση. Στο επίκεντρό της, βρίσκεται η «Danaë», ένα γλυπτό του Κίφερ που απεικονίζει έναν ηλίανθο να αναδύεται από έναν σωρό βιβλίων. Αλλού υπάρχει μια ξυλογραφία που απεικονίζει ένα ηλιοτρόπιο να φυτρώνει από το σώμα ενός πεσμένου ανθρώπινου σώματος.
Άνσελμ Κίφερ, «Danaé». Πηγή φωτ.: Χ (πρώην Twitter)/ Cᴏɴᴛᴇᴍᴘᴏʀᴀʀʏ | Aʀᴛ Nᴏᴡ
Το πώς ο Βαν Γκογκ επηρέασε τον Κίφερ και κατά πόσον οι δύο τους ευθυγραμμίζονται στη σκέψη τους για τα ηλιοτρόπια είναι ένα άλλο συναρπαστικό ζήτημα. Ο Κίφερ είχε δηλώσει ότι «το ηλιοτρόπιο συνδέεται με τα αστέρια, επειδή κινεί το κεφάλι του ενάντια στον ήλιο. Και τη νύχτα, είναι κλειστό. Τη στιγμή που ''ανοίγει'' είναι κίτρινο και όμορφο, κι αυτό αποτελεί ήδη ένα σημείο πτώσης. Έτσι, οι ηλίανθοι είναι το σύμβολο της κατάστασης της ύπαρξής μας».
Στο ξυλογραφικό χαρακτικό του Κίφερ, «Hortus Conclusus» (2007-14), οι ηλίανθοί του παραπέμπουν πιο εμφατικά από τον βαν Γκογκ στη φθορά, αλλά και στην ευκαιρία της αναγέννησης. Είναι μαυρισμένοι και αποξηραμένοι. Αλλά συχνά δείχνουν επίσης τους σπόρους τους να πέφτουν καταρρακτωδώς στο έδαφος, και έτσι την υπόσχεση μιας νέας ζωής που θα έρθει.
Άνσελμ Κίφερ, «Hortus Conclusus» (2007-14). Πηγή φωτ.: Χ (πρώην Twitter)
Ακόμη, ο Κίφερ έχει αναφέρει ως εμπνευστή του μια άλλη προσωπικότητα του 17ου αιώνα - τον γιατρό, αποκρυφιστή φιλόσοφο και κοσμολόγο, Ρόμπερτ Φλόυντ, μία από τις πεποιθήσεις του οποίου ήταν η αντιστοιχία ανάμεσα στα ζωντανά φυτά της Γης και τα άστρα. Αν μη τι άλλο, στις εικόνες του με τα ηλιοτρόπια, ο Κίφερ τα πλαισιώνει συνήθως από τον ουρανό για να μας θυμίσει τη σύνδεση των ηλιοτροπίων με τον ήλιο. Όταν απεικονίζονται να αναπτύσσονται από ανθρώπινα σώματα, είναι σαν να συμβολίζουν την πίστη του Φλόυντ στη σύνδεση της ψυχής μας με τον ουρανό.
Το παραπάνω ενισχύει την άποψη ότι ο συμβολισμός των ηλιοτροπίων εξακολουθεί να απαντάται στις πεποιθήσεις της ύστερης Αναγέννησης. Τα ηλιοτρόπια του βαν Γκογκ αντανακλούν επίσης πτυχές αυτών των ιστορικών συσχετισμών και παραπέμπουν στη λαχτάρα του για μια βαθύτερη αγάπη – είτε για τη φύση, την τέχνη, τη θρησκεία, είτε για την επιθυμία του για μια δημιουργική σύνδεση με τον Γκωγκέν.
Αλλά στα χέρια του ίδιου και του Κίφερ, οι ηλίανθοι μεταφέρουν επίσης οικουμενικές ανησυχίες – την επιθυμία μας να προβληματιστούμε σχετικά με την παροδικότητα της ζωής και να αναζητήσουμε βαθιές και στιβαρές αρχές που μένουν αναλλοίωτες στο χρόνο. Τα ηλιοτρόπια συμβολίζουν την αφοσίωση σε έννοιες που υπάρχουν πέρα από την κατανόησή μας, οδηγώντας μας να σκεφτούμε πέρα από την καθημερινή μας πραγματικότητα και να ανέλθουμε στο φως. Είναι κάτι που πρέπει να σκεφτούμε καθώς το καλοκαίρι ζεσταίνεται και τα πραγματικά ηλιοτρόπια λάμπουν και πάλι, πολύ σύντομα, στην έκσταση της ζωής.
Ηλιοτρόπια φιλοτεχνημένα από τον Βίνσεντ βαν Γκογκ το 1889. Τμήμα του έργου στην κεντρική φωτ.
