«Πνεύμονας» του ανθρώπου η φύση, ενέχει την ποιητικότητα και καλλιεργεί τη ματιά. «Τη φύση πήρε για δάσκαλο ο άνθρωπος στο δρόμο του στη ζωή του. Σε στενή συνεργασία μ’ εκείνη ένιωσε το πως μπορεί μόνο να προχωρήσει», είχε τονίσει ο Δημήτρης Πικιώνης (1887-1968), η αρχιτεκτονική ματιά του οποίου συνέδεσε το τοπίο με τον άνθρωπο, σχεδιάζοντας κτίρια αρμονικά «δεμένα» με τη φύση.
Γνωστότερο και αντιπροσωπευτικότερο έργο του η διαμόρφωση της περιοχής γύρω από τον λόφο της Ακρόπολης των Αθηνών, η πρόσβαση σε αυτόν και η διαδρομή προς τον λόφο του Φιλοπάππου. Το έργο του αυτό βρίσκεται στον πυρήνα της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) με τίτλο «Δημήτρης Πικιώνης. Αισθητική Τοπιογραφία», η οποία άνοιξε τις πύλες της στο κοινό, εισάγοντάς το στο corpus ενός από τους πιο εμβληματικούς Έλληνες αρχιτέκτονες με αναγνώριση τόσο στη χώρα του όσο και διεθνώς.
Το εκθεσιακό γεγονός συνδιοργανώνεται με την Ισπανική Πρεσβεία στην Ελλάδα και τον πολιτιστικό οργανισμό Círculo de Bellas Artes της Μαδρίτης, όπου η έκθεση είχε πρώτα παρουσιαστεί εκεί για ένα τρίμηνο (Φεβρουάριος – Απρίλιος 2025) καταγράφοντας περίπου 5.000 επισκέπτες. Σε ψηφιακές εκτυπώσεις είχαν εκτεθεί αντίγραφα σχεδίων του Πικιώνη από το Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, τα οποία ο ισπανικός πολιτιστικός οργανισμός είχε επιλέξει κατά την έρευνά του το 2024, στο Μπενάκη. Τα ίδια εκθέματα και στον χώρο της Πειραιώς 138.
Άποψη της έκθεσης «Δημήτρης Πικιώνης. Αισθητική Τοπιογραφία» @ Νεκταρία Μαραγιάννη
Η εστίαση του Círculo de Bellas Artes στον Δημήτρη Πικιώνη συνάδει με τον σκοπό του: καταπιάνεται με όλο το φάσμα των τεχνών και του πολιτισμού, μεταξύ αυτών της αρχιτεκτονικής, σημαντική μορφή της οποίας κατά τον 20ο αιώνα αποτέλεσε και ο Έλληνας αρχιτέκτονας με το πλούσιο ζωγραφικό, ποιητικό και συγγραφικό του έργο.
Προς βέλτιστη αφήγηση του συνοπτικού και ουσιαστικού αφιερώματος στο έργο του Πικιώνη, η έκθεση διαρθρώνεται σε τρεις θεματικές ενότητες, εντός των οποίων αναδεικνύεται η μεθοδολογία σχεδιασμού του καθώς και η σταδιακή ενσωμάτωση στοιχείων της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, μέχρι την προσέγγισή τους ως αναπόσπαστο μέρος του τοπίου. Ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά σχέδια και τις φωτογραφίες, την αφήγηση συνοδεύουν λόγια του ίδιου του Πικιώνη, αποσπάσματα από το εκτενές συγγραφικό του έργο, καθοδηγώντας τον επισκέπτη στην εμπειρία της έκθεσης.
«Ταξίδι» στο σύμπαν του Πικιώνη
Η διαδρομή εκκινεί με το αυτοβιογραφικό κομμάτι και τα πρώτα εκθέματα που συναντάμε είναι γράμμα του Τζόρτζιο ντε Κίρικο στον Δημήτρη Πικιώνη, γραμμένο στα ελληνικά, τα τεύχη (1-12) του περιοδικού «Το 3ο Μάτι», μία συγκριτική μελέτη έργων του Πικιώνη και των καλλιτεχνών Σεζάν, Τζόρτζιο ντε Κίρικο και Πικάσο, βιντεοσκοπημένη συνέντευξη με την Αγνή Πικιώνη (4 Δεκεμβρίου 2024), καθώς και εκδόσεις σχετικά με τον Δημήτρη Πικιώνη.
Από αριστερά: Επιστολή του ντε Κίρικο στον Πικιώνη και συγκριτική μελέτη των έργων του@ Νεκταρία Μαραγιάννη
Το δεύτερο μέρος της έκθεσης αφορά στο αμιγώς αρχιτεκτονικό κομμάτι με σχέδια πέντε κτιρίων του Πικιώνη: Πειραματικό Σχολείο Θεσσαλονίκης (1935), Οικία Πουρή στο Μαρούσι (1953-55), Οικία Γκαρή στο Ψυχικό (1949), Τουριστικός Ξενών Δελφών (1951-1955) και Δημοτικό Σχολείο στα Πευκάκια (Λυκαβηττός, 1931), υπογραμμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζει ο Πικιώνης.
Δημήτρης Πικιώνης, Οικία Πουρή, Μαρούσι, 1953-1955, άποψη του κήπου με ένθετα διακοσμητικά στοιχεία στη λιθοδομή. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
«Επάνω σε μιαν αφανή ενδόμυχη Γεωμετρία ειν’ όλο το Σχήμα οικοδομημένο. Η ιδέα του Άγιου, εις την οποία το έργο δουλεύει, στης εσωτερικής τούτης Γεωμετρίας την έκφραση ανάγεται. Στην ασάλευτη αυστηρότητα, την ιεροτελεστική των αξόνων της, που είναι – όπως κάποια κινήματα θρησκευτικών χορών – τις οίδε ποιων κοσμικών ρυθμών η αποκάλυψη. Απάνω στους άξονες τούτους έρχονται να συνταχθούν όλα τα επί μέρους σχήματα…», διαβάζουμε τα λόγια του Πικιώνη ανάμεσα στα σχέδια της προκειμένης ενότητας κι έπειτα η ματιά, με μια μετακίνησή της, μεταφέρεται στην τελευταία ενότητα.
Δημήτρης Πικιώνης, Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης, 1954 – 1957, Προσχέδιο ναού. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Δημήτρης Πικιώνης, Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης, 1954 – 1957, Άποψη του ναού με το μνημείο του Φιλοπάππου στο βάθος. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Εκτός από τις φωτογραφίες και τα σχέδια, μία σύγχρονη μακέτα (3D printing) της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο του Φιλοπάππου με τη διαμόρφωση του χώρου και τις χαράξεις των διαδρομών από τον Δημήτρη Πικιώνη, μας επιτρέπει να έχουμε συνολική αντίληψη αυτού του τόσο ιδιαίτερου έργου που δούλεψε σε καθημερινή βάση, με συνεχή παρουσία στο εργοτάξιο και με απόλυτη αφοσίωση στο προσδοκώμενο αποτέλεσμα.
Ένα έργο γεμάτο αναφορές σε εικαστικά στοιχεία, σε κάθε λεπτομέρεια της σύνθεσης, ένα παράδειγμα «αισθητικής τοπογραφίας» – τέτοιος ήταν τίτλος κειμένου του Πικιώνη που δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1935 στο περιοδικό «Το 3ο Μάτι», απ' όπου η έκθεση δανείζεται τον τίτλο της.
Μακέτα (μείγμα μαρμάρου και τσιμέντου) της περιοχής γύρω από την Ακρόπολη και τον λόφο του Φιλοπάππου με τη διαμόρφωση του χώρου και τις χαράξεις των διαδρομών από τον Δημήτρη Πικιώνη. Κλίμακα 1:500 @2025 Circulo de bellas Artes. Φωτ.: Νεκταρία Μαραγιάννη
Τίθεται το ερώτημα πώς αντιλαμβανόμαστε σήμερα την αισθητική τοπιογραφία, καθώς η σχέση πολιτισμού και τοπίου είναι σημαντική και κάθε τόπος δεν μπορεί να διαχωριστεί από τη φύση. Σεβόμαστε περισσότερο τη φύση όταν σε αυτή συνυπάρχει η τέχνη ή βλέπουμε τη φύση ως ένα έργο τέχνης; Και πώς γίνεται αυτή η μετατροπή; «Η φύση πρέπει να γείνη τέχνη. Το πώς γίνεται τούτο το βλέπουμε εξαίρετα στην τέχνη του λαού. Οι αρχαίοι στάθηκαν μεγάλοι δάσκαλοι και σε τούτο. Επάνω στην Ακρόπολη δε διανοήθηκαν ποτές να εξαφανίσουν το πλούσια σε αισθητικά συναισθήματα έδαφος.
»Ο Παρθενώνας εγείρεται απάνω στο βράχο, απάνω του είναι σκαλισμένη η πρώτη βαθμίδα του στυλοβάτη του. Έτσι γίνεται η μετάβαση από τη Φύση στην Τέχνη. Τούτη τώρα εισάγοντας μεσα’ς τη νεκρή ευθεία την σοφά κι’ ευαίσθητα υπολογισμένη ένταση της ζωντανής καμπύλης, συνεχίζεται απάνω΄ς το δικό της έργο την πλαστικότητα της φύσης», όπως διαβάζουμε από τις σκέψεις του Πικιώνη.
Δημήτρης Πικιώνης, Ακρόπολη – Φιλοπάππου, 1954-1957, Εδώλια. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Ο Πικιώνης…
Αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός, με πλούσιο ζωγραφικό, ποιητικό και συγγραφικό έργο, ο Δημήτρης Πικιώνης κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, γνωρίζεται με τους Αναστάσιο Ορλάνδο, Giorgio de Chirico, Δημήτριο Καμπούρογλου, Περικλή Γιαννόπουλο και με τον Κωνσταντίνο Παρθένη, του οποίου γίνεται μαθητής.
Τον κερδίζει η ζωγραφική, μετά την αποφοίτησή του φεύγει για το Μόναχο όπου ασχολείται με το ελεύθερο σχέδιο και τη γλυπτική, μεταβαίνει έπειτα στο Παρίσι όπου συνεχίζει τις σπουδές του πάνω στο σχέδιο και τη ζωγραφική με τον Lucien Simon στην Académie de la Grande Chaumière. Εκεί «συστήνεται» με τη σύγχρονη τέχνη, ειδικότερα με το έργο του Cezanne και του Paul Klee, καθώς και με τη γλυπτική του Rodin. Παράλληλα εγγράφεται στο μάθημα των αρχιτεκτονικών συνθέσεων στο εργαστήριο του Jules-Léon Chifflot.
Επιστρέφοντας στην Ελλάδα υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία στη διάρκεια των Βαλκανικών και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά την αποστράτευσή του ξεκινά να διδάσκει στις νυχτερινές Σχολές Τεχνιτών της Ελληνικής Βιοτεχνικής Εταιρείας (Τμήμα Επιπλοποιών), ύστερα διορίζεται βοηθός του Ορλάνδου. Το 1925 γίνεται Έκτακτος Καθηγητής του ΕΜΠ στην Έδρα «Διακοσμητικής» στην οποία και μονιμοποιείται το 1930, ενώ το 1941 εκλέγεται Τακτικός Καθηγητής.
Ο Δημήτρης Πικιώνης φωτογραφημένος από τον αρχιτέκτονα Παύλο Μυλωνά. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Βρίθει πνευματικών φιλιών με τους Σπύρο Αλιμπέρτη, Γιάννη Αποστολάκη, Γιώργο και Φώτο Πολίτη, Φώτη Κόντογλου, Νίκο Μητσάκη, Στρατή Δούκα, Νίκο Βέλμο, Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα, Γιάννη Τσαρούχη, Νίκο Εγγονόπουλο και Γεράσιμο Στέρη.
Μαζί με τον ζωγράφο και φίλο του Χατζηκυριάκο-Γκίκα εκδίδει το 1935 το περιοδικό «Το 3ο Μάτι», όπου δημοσίευσε ο ίδιος αρκετά κείμενά του. Το περιοδικό χαρακτηριζόταν ως περιοδικό τέχνης με σημαντικούς συνεργάτες, όπως οι συγγραφείς Στρατής Δούκας και Τάκης Παπατσώνης, ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς, ο θεατρικός σκηνοθέτης Σωκράτης Καραντινός, ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος και ο χαράκτης Άγγελος Θεοδωρόπουλος.
Το 1958 συνταξιοδοτείται από το ΕΜΠ και το 1966 εκλέγεται Τακτικό Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (τάξη Γραμμάτων και Τεχνών) στην Έδρα της Αρχιτεκτονικής. Το πρώτο του σπίτι το έχτισε το 1923 και έκτοτε έχει σχεδιάσει πολλά κτίρια, υπενθυμίζοντάς μας πόσο σημαντική είναι η αρχιτεκτονική στον οικείο μας χώρο.
Ο Δημήτρης Πικιώνης στους Δελφούς. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
Η έκθεση «Δημήτρης Πικιώνης. Αισθητική Τοπιογραφία» συνδιοργανώνεται από το Μουσείο Μπενάκη, τον πολιτιστικό οργανισμό Círculo de Bellas Artes της Μαδρίτης και την Ισπανική Πρεσβεία στην Ελλάδα που πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας και με τη χορηγία της Rokas Renewables-Iberdrola Group. Με την υποστήριξη του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου της Μαδρίτης.
Την έκθεση – η οποία θα διαρκέσει έως τις 25 Ιανουαρίου 2026 – επιμελούνται ο Juan Miguel Hernández León, ο αρχιτέκτονας και πρόεδρος του Círculo de Bellas Artes, και η Covadonga Blasco, Επιστημονική Διευθύντρια της Σχολής Καλλιτεχνικών Επαγγελμάτων του Círculo de Bellas Artes, την προσαρμογή της έκθεσης στον εκθεσιακό χώρο έχει αναλάβει η υπεύθυνη των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, αρχιτέκτων Ναταλία Μπούρα και τη γραφιστική επιμέλεια έχει η Ντόρα Ρόκου-Πικιώνη.
Κεντρική φωτ.: Δημήτρης Πικιώνης, Ακρόπολη – Φιλοπάππου, 1954-1957, Διαμόρφωση ανόδου προς την Ακρόπολη. Πηγή φωτ.: Μουσείο Μπενάκη
