Τι θα συνέβαινε εάν ένας από τους ανθρώπους που είχε βασανιστεί σε φυλακή στο Ιράν, απελευθερωνόταν και ερχόταν πρόσωπο με πρόσωπο με εκείνον που τον είχε ταπεινώσει ψυχικά και σωματικά; Θα του φερόταν με τον ίδιο τρόπο ή θα κατανοούσε τη θέση του βασανιστή του ως ενός υπαλλήλου του καθεστώτος; Και πώς θα αμυνόταν ο άλλοτε βασανιστής; Ερωτήματα σαν αυτά τίθενται στην βραβευμένη με Χρυσό Φοίνικα στο 78ο Φεστιβάλ των Καννών, ταινία του πολλάκις διωκόμενου από το θεοκρατικό Ιράν, σκηνοθέτη Τζαφάρ Παναχί, «Ένα απλό ατύχημα» που αποτελεί την επίσημη πρόταση της Γαλλίας για τα Όσκαρ.
Γυρισμένη κρυφά από το καθεστώς και με πολλούς ερασιτέχνες ηθοποιούς, η ταινία του Παναχί είναι ακόμα μία γροθιά ενάντια στην αποπνικτική εξουσία που φέρνει κάθε πολίτη του Ιράν αντιμέτωπο με ένα τέρας, υπογραμμίζοντας ότι η βία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με πρόσωπα του κυρίαρχου συστήματος. Πανανθρώπινα ζητήματα που επίσης ενυπάρχουν είναι η αυθαίρετη απονομή δικαιοσύνης, η συγχώρεση, το νοιάξιμο για τον συνάνθρωπο.
Σχετιζόμενη απόλυτα με τη δεύτερη φυλάκιση του Παναχί, η ταινία εκκινεί με ένα μικρό ατύχημα στο αυτοκίνητο υπαλλήλου του καθεστώτος και έπειτα τέσσερις άνθρωποι μεταφέρουν το αναίσθητο σώμα του ώσπου να γίνει σαφής η ταυτότητά του. Φράσεις όπως «ξέρεις τι πήγες και μου έκανες ρε καθίκι;», «ο τύπος μου κατέστρεψε τη ζωή», «δεν θα καταφύγουμε στη βία επειδή το κάνουν αυτοί» και «δύο λεπτά να τον αφήσεις θα μας κρεμάσει όλους» αντικατοπτρίζουν την οργή και την ανεπούλωτη πληγή των όσων είχαν βασανιστεί και ταπεινωθεί.
Κάθε ένας από αυτούς τους χαρακτήρες αντιπροσωπεύει μία από τις πολλές χαλαρά ή σφιχτά οργανωμένες ομάδες της αντιπολίτευσης που συχνά συγκρούονται. Εκείνο που τους ενώνει είναι η αντίθεση στο καθεστώς η οποία – μεταξύ άλλων – αντικατοπτρίζεται στην ταινία με την απουσία χιτζάμπ σε δημόσιους χώρους.
Στιγμιότυπο από την ταινία «Ένα απλό ατύχημα»
«Από τον θάνατο της Μαχσά Αμινί και την εξέγερση που ακολούθησε, η απόρριψη του καθεστώτος έχει γίνει ευρέως διαδεδομένη. Μπορείτε να το δείτε ξεκάθαρα σήμερα – για παράδειγμα, πολλές γυναίκες εμφανίζονται πλέον δημόσια χωρίς χιτζάμπ. Αυτό το είδος μαζικής πολιτικής ανυπακοής ήταν αδιανόητο μόλις πριν από λίγα χρόνια. Αλλά οι σκηνές της ταινίας, που γυρίστηκαν στους δρόμους με ακάλυπτες ηθοποιούς, αντικατοπτρίζουν τη σημερινή πραγματικότητα. Οι Ιρανές είναι αυτές που επέβαλαν αυτή τη μεταμόρφωση», όπως είχε σχολιάσει ο Ιρανός σκηνοθέτης.
Σκηνές που έχουν γυριστεί την ημέρα τονίζουν την ομορφιά του τοπίου ακόμα και εάν αυτό είναι ερημικό. Με φόντο ένα τέτοιο ερημικό τοπίο (κεντρική φωτ.), η προσπάθεια ενός πρώην βασανισμένου να τιμωρήσει τον άλλοτε βασανιστή του, αντιστοιχεί με μία τρύπα στο νερό· καθώς, ακόμα και εάν αυτός εξαλειφθεί, στη θέση του θα βρεθούν άλλοι οι οποίοι θα συνεχίσουν τους καταπιεστικούς μηχανισμούς του καθεστώτος. Από την άλλη, το άνευ ζωής τοπίο αντικατοπτρίζει την ερημική ψυχή εκείνου που έχει βασανιστεί και δεν έχει προλάβει να ορθοποδήσει.
«Ακόμα ένα βαθύτερο σημάδι»
«Από την αρχή, οι ταινίες μου ασχολούνταν με το τι συμβαίνει στην κοινωνία και το άμεσο περιβάλλον μου. Οπότε, φυσικά, το να περάσω επτά μήνες στο πολύ συγκεκριμένο πλαίσιο μιας φυλακής, ήταν βέβαιο ότι θα βρει τρόπο να μπει στον κινηματογράφο μου. Όταν με συνέλαβαν για πρώτη φορά το 2010, ο ανακριτής με ρώτησε: ''Γιατί κάνεις αυτού του είδους τις ταινίες;''. Απάντησα ότι οι ταινίες μου βασίζονται σε αυτό που περνάω. Οπότε αυτό που βίωνα εκείνη ακριβώς τη στιγμή θα εμφανιζόταν αναπόφευκτα σε μια ταινία, με τη μία ή την άλλη μορφή. Αυτό ακριβώς συνέβη στο ''Taxi Tehran'', ιδιαίτερα στη συνομιλία με τη δικηγόρο Nasrin Sotoudeh.
»Αλλά η δεύτερη εμπειρία της φυλακής άφησε ακόμα ένα βαθύτερο σημάδι. Όταν βγήκα έξω, ένιωσα υποχρεωμένος να κάνω μια ταινία για τους ανθρώπους που είχα γνωρίσει πίσω από τα κάγκελα. Τους χρωστούσα αυτήν την ταινία. Παρόλο που μιλώ από προσωπική εμπειρία, η ταινία ευθυγραμμίζεται με αυτό που συνέβαινε στην ιρανική κοινωνία ευρύτερα – ειδικά με την επανάσταση ''Γυναίκα, Ζωή, Ελευθερία'' που ξεκίνησε το φθινόπωρο του 2022. Πολλά έχουν αλλάξει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου», αναφέρει ο Παναχί σχετικά με την ταινία «Ένα απλό ατύχημα».
Στιγμιότυπο από την ταινία «Ένα απλό ατύχημα» ©Les Films Pelleas
Διερωτώμενος τι θα γινόταν εάν ο θύτης και το θύμα βρίσκονταν αντιμέτωποι, ξανά, «πυροδοτήθηκε μια διαδικασία γραφής με δύο φίλους σεναριογράφους, τον Nader Saeivar και τον Shadmehr Rastin. Γρήγορα συνειδητοποίησα ότι αυτό που είχε μεγαλύτερη σημασία ήταν η αυθεντικότητα των ιστοριών για τη ζωή στη φυλακή και οι διαφορετικοί τρόποι που μπορούν να ειπωθούν. Έφερα κάποιον που είχε περάσει πολύ χρόνο στη φυλακή και που δυστυχώς είναι ξανά εκεί – τον Mehdi Mahmoudian. Βοήθησε στο διάλογο, αντλώντας από το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα στην κράτηση και πόσο διαφορετικά μιλούν οι άνθρωποι για αυτό, αφού βγουν έξω».
Συνεπώς, ακόμα και εάν οι ήρωες στην ταινία είναι φανταστικά πρόσωπα, οι ιστορίες τους βασίζονται σε πραγματικά γεγονότα που βίωσαν κρατούμενοι. Ασκώντας και ο ίδιος χρόνια κροτική στο θεοκρατικό Ιράν, έχει διωχθεί από την κυβέρνηση της χώρας του: έχει φυλακιστεί δύο φορές, έχει κάνει απεργία πείνας, έχει αναγκαστεί να πουλήσει το σπίτι του για να πληρώσει την εγγύηση, επί χρόνια δεν του επιτρεπόταν να ταξιδέψει και του είχε απαγορευτεί να γυρίζει ταινίες, καθώς αυτές θεωρούνται προπαγάνδα εναντίον του καθεστώτος.
Τζαφάρ Παναχί ©MajidSaeedi
«Την πρώτη φορά που φυλακίστηκα, με έβαλαν στην απομόνωση για 15 μέρες και μετά με έβαλαν σε ένα κελί με μόνο δύο ή τρία άτομα. Μετά βίας έβλεπα κάποιον. Αλλά κατά τη διάρκεια της δεύτερης ποινής μου, ήμουν ανάμεσα σε πολλούς άλλους κρατούμενους – ανθρώπους από πολύ διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Είχα μακροχρόνιες συνομιλίες και ανταλλαγές απόψεων μαζί τους κατά τη διάρκεια των επτά μηνών που ήμουν υπό κράτηση. Όταν με άφησαν να βγω μετά την απεργία πείνας, ένιωσα αποπροσανατολισμένος. Δεν ήξερα πώς να υπάρχω στον έξω κόσμο. Ήμουν διχασμένος ανάμεσα στην ανακούφιση της ελευθερίας και στην προσκόλληση μου σε αυτούς που είχα αφήσει πίσω μου. Και αυτή η ένταση παραμένει μέσα μου. Ακόμα δεν μπορώ να την αποβάλλω».
Πλέον, «η ποινή που μου απαγόρευε να κάνω ταινίες, να γράφω, να δίνω συνεντεύξεις και να ταξιδεύω ακυρώθηκε επίσημα. Αλλά στην πράξη, παραμένω στο περιθώριο: για παράδειγμα, δεν θα είχε νόημα να υποβάλω το σενάριο αυτής της ταινίας στις αρχές για έγκριση και επίσημες άδειες – επομένως δεν έχω άλλη επιλογή από το να συνεχίσω να εργάζομαι εκτός συστήματος».
«Έπρεπε λοιπόν να χρησιμοποιήσω τις ίδιες μυστικές μεθόδους όπως για τις προηγούμενες ταινίες. Λίγο πριν ολοκληρωθούν τα γυρίσματα, εμφανίστηκαν αστυνομικοί με πολιτικά ρούχα και ζήτησαν όλα τα πλάνα. Αρνήθηκα. Συνέχισαν να μας πιέζουν απειλώντας να συλλάβουν το συνεργείο και να απαγορεύσουν την παραγωγή. Στο τέλος τα παράτησαν. Σταματήσαμε το γύρισμα για λίγο και μετά συνεχίσαμε. Δεν έγινε τίποτα άλλο».
Υπενθυμίζω ότι η βράβευση του 64χρονου, με Χρυσό Φοίνικα, στις Κάννες, ήταν «και πολιτική, αλλά και απόφαση καρδιάς», όπως είχε δηλώσει η Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής, Ζιλιέτ Μπινός. Με αυτή τη διάκριση, ο Παναχί γίνεται ο δεύτερος Ιρανός που κερδίζει τον Χρυσό Φοίνικα, μετά τον Αμπάς Κιαροστάμι το 1997 για την ταινία «Γεύση του κερασιού».
Κερδίζοντας τον Χρυσό Φοίνικα, ο Παναχί συγκαταλέγεται πλέον στους λιγοστούς δημιουργούς που έχουν κερδίσει και τα τρία μεγάλα βραβεία στα τρία μεγαλύτερα φεστιβάλ του κόσμου: Χρυσός Φοίνικας στις Κάννες το 2025 για το «απλό ατύχημα», Χρυσή Άρκτος στο Βερολίνο το 2015 για το «Taxi» και Χρυσός Λέοντας το 2000 στη Βενετία για τον «Κύκλο».
Κεντρική φωτ.: Στιγμιότυπο από την ταινία «Ένα απλό ατύχημα» ©Les Films Pelleas
