Πριν από λίγες μέρες προσπάθησα να απαντήσω γιατί η Ελλάδα παραμένει από τις φτωχότερες χώρες της δυτικής Ευρώπης, παρότι τα τελευταία χρόνια η οικονομία πηγαίνει καλά.
Ο βασικός λόγος είναι η χαμηλή ανταγωνιστικότητα, συνδυασμένη με τη βαλκανική (ανατολίτικη) νοοτροπία της ελάχιστης αξιοκρατίας και των μικρών οικογενειακών επιχειρήσεων. Στην καθ’ ημάς Ανατολή προτιμάμε τα «δικά μας παιδιά» αντί για τα «ικανά παιδιά» στις κρίσιμες θέσεις.
Και τη δεκαετία του ’50 και του ’60, όταν η οικονομία «πέταγε» και η Ελλάδα ανέβηκε στις 30 πλουσιότερες χώρες από τα ερείπια του πολέμου και του εμφυλίου, πάλι στους φτωχότερους της Ευρώπης ανήκαμε.
Σε μεγάλο βαθμό η υστέρησή μας οφείλεται στο βαθύτερο πολιτισμικό ιδίωμα της περιοχής μας: το οθωμανικό παρελθόν, την κληρονομιά της κατάκτησης κ.λπ. Την περασμένη Παρασκευή γράφαμε πως το αγροτικό πρόβλημα οφείλεται σε μεγάλο μέρος στη μικρή αγροτική ιδιοκτησία των 20–30 στρεμμάτων, που δεν επιτρέπει οικονομίες κλίμακας και εκμηχάνιση.
Παρένθεση: (Ο ανθρωπολόγος Εμ. Τοντ, υποστηρίζει πως μια ειδοποιός διαφορά της ορθόδοξης ανατολικής παράδοσης ήταν ότι η οικογενειακή περιουσία μοιραζόταν σε όλα τα παιδιά. Αντίθετα, στα δυτικά χριστιανικά έθνη επικράτησε η παράδοση να κληρονομεί ο πρωτότοκος το σύνολο της περιουσίας. Άδικο μεν, αλλά επέτρεψε τη δημιουργία και διατήρηση μεγάλων κλήρων, οι οποίοι με την εκμηχάνιση της βιομηχανικής επανάστασης έγιναν αποδοτικότεροι).
Αυτά ως εισαγωγή και συμπλήρωμα στα άρθρα της προηγούμενης εβδομάδας.
Καλύτερα ή χειρότερα;
Όταν γράφουμε πως τα τελευταία χρόνια η οικονομία πάει καλύτερα - και αυτό είναι μετρήσιμο σε πολλά μεγέθη - πολλοί αντιτείνουν ότι πάμε χειρότερα, επειδή ζούμε χειρότερα από το 2009.
Όταν λέμε «καλύτερα», συγκρίνουμε με το 2015 και το 2019, όχι με το 2009. Το 2010 η χώρα χρεοκόπησε και το κοντέρ μηδενίστηκε.
Πράγματι, το 2009 είχαμε μεγαλύτερη αγοραστική δύναμη, αλλά με δανεικά που μας οδήγησαν στη χρεοκοπία. Το 2010 χάσαμε το 25% του ΑΕΠ και περάσαμε μια δεκαετία ύφεσης.
Αν είχαν ληφθεί τα σωστά μέτρα πριν από το 2009, όταν εκτροχιάστηκαν χρέος και ελλείμματα, η αγοραστική δύναμη του 2009 θα ήταν μικρότερη.
Αν το 2010 είχαμε αποφύγει τη χρεοκοπία, θα είχαμε μικρότερη αγοραστική δύναμη το 2009, αλλά μεγαλύτερη το 2015 και ακόμη μεγαλύτερη σήμερα.
Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι με τη χρεοκοπία του 2010 χάσαμε εκατοντάδες δισ. ευρώ από το ΑΕΠ - και αυτό επηρεάζει το σημερινό ΑΕΠ και τους σημερινούς μισθούς.
Γιατί χρεοκοπήσαμε το 2010;
Η χρεοκοπία του 2010 οφείλεται σε μακροπρόθεσμους, μεσοπρόθεσμους και βραχυπρόθεσμους παράγοντες.
Οι μακροπρόθεσμοι αφορούν τις πολιτικές του Ανδρέα Παπανδρέου, τη δεκαετία του ’80, τις οποίες δεν ανέτρεψαν οι κυβερνήσεις της Νέας Δημοκρατίας. Το χρέος από 25% του ΑΕΠ στις αρχές του ’80 εκτοξεύθηκε πάνω από 100% στις αρχές του ’90. Οι σοσιαλιστικές πολιτικές της εποχής έκλεισαν τις βιομηχανίες και τριπλασίασαν τον αριθμό των δημοσίων υπαλλήλων.
Αυτά είναι τα μακροπρόθεσμα αίτια.
Το χρέος ξέφυγε πλήρως επί Νέας Δημοκρατίας, την περίοδο της διακυβέρνησης Καραμανλή, με τεράστια ελλείμματα που το έφεραν στο 150% του ΑΕΠ και οδήγησαν στη χρεοκοπία.
Αυτά είναι τα μεσοπρόθεσμα αίτια.
Ωστόσο, αν στα τέλη του 2009 ο Γιώργος Παπανδρέου είχε λάβει το 1/10 των μέτρων που τελικά λάβαμε μετά το 2010, η χρεοκοπία θα είχε αποφευχθεί και οι απώλειες στο εισόδημα θα ήταν μικρότερες.
Υπενθυμίζω ότι μεταξύ 2000 και 2010 ο ΟΣΕ επιβάρυνε το χρέος με 1 δισ. ετησίως. Η Ολυμπιακή το ίδιο, επί δεκαετίες, προσφέροντας μάλιστα άθλιες υπηρεσίες.
Τον σημαντικότερο ρόλο όμως έπαιξε το συνταξιοδοτικό, το οποίο μόνο από το σκέλος της κρατικής δαπάνης προσέθεσε πάνω από 200 δισ. στα 350 δισ. του χρέους μεταξύ 2000 και 2010.
Όσοι το 2000 πολέμησαν τη μεταρρύθμιση Γιαννίτση φέρουν ευθύνη για τη χρεοκοπία του 2010 και τη σημερινή μειωμένη αγοραστική δύναμη. Ποιοι; Πάνω από το 90% της κοινωνίας.
Η μείωση του εισοδήματος μεταξύ 2009 και σήμερα θα ήταν μικρότερη αν το 2015 δεν είχαν έρθει οι ΣΥΡΙΖΑΝΕΛ. Αντί να βγούμε από την ύφεση το 2015–16, βγήκαμε το 2019 και ουσιαστικά το 2021, μετά την πανδημία.
Συνολικά, είναι λάθος να συγκρίνουμε τη σημερινή αγοραστική δύναμη με εκείνη του 2009. Το 2009 ήταν τεχνητά υψηλή, στηριγμένη σε δανεικά που μας οδήγησαν στη χρεοκοπία.
Το σημερινό άρθρο αποτελεί απάντηση στην επιστολή που ακολουθεί - με επιμέρους σχόλια μετά την επιστολή. Όπως οι περισσότερες επιστολές, πέρασε από ChatGPT για ορθογραφικό έλεγχο.
📬🖊️ Επιστολές αναγνωστών
Τελικά, σαν χώρα πάμε καλύτερα ή χειρότερα;
Τη Δευτέρα 01/12/25 δημοσιεύσατε ένα άρθρο με τίτλο «Τελικά, σαν χώρα πάμε καλύτερα ή χειρότερα;», όπου παραθέσατε στοιχεία από μία έρευνα της Eurostat, τα οποία προσωπικά δεν αμφισβητώ, όπως έκαναν κάποιοι αναγνώστες σας. Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία, στηρίξατε τη γνώμη σας ότι η ελληνική κοινωνία διανύει μία από τις καλύτερες περιόδους της στα 200 χρόνια ύπαρξης του ελληνικού κράτους.
Η Eurostat όμως είναι μία πολύ δραστήρια στατιστική αρχή και συνεχώς δημοσιεύει δεκάδες έρευνες που αφορούν τους πολίτες ή τις κυβερνήσεις των χωρών της Ευρώπης. Επίσης, σας παρακολουθώ να χρησιμοποιείτε συχνά τέτοιες έρευνες, μόνο που - για κάποιο λόγο που μόνο εσείς γνωρίζετε - χρησιμοποιείτε εκείνες που δίνουν θετικό πρόσημο στην κυβέρνηση. Προσωπικά θεωρώ ότι πρόκειται για μία τυχαία αβλεψία σας.
Σας παραθέτω 10 τέτοιες έρευνες· υπάρχουν κι άλλες, απλώς δεν έχω τον χρόνο να ασχοληθώ περισσότερο. Αυτές οι έρευνες δείχνουν κάτι διαφορετικό από αυτό που πιστεύετε. Αν έχετε την καλοσύνη, σχολιάστε τις.
1.Το 2024 η Ελλάδα είχε το τρίτο υψηλότερο ποσοστό κινδύνου φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού, με 26,9%. Ευτυχώς, περνάμε τις πρώην κομμουνιστικές Βουλγαρία και Ρουμανία, που καταλαμβάνουν αντίστοιχα την πρώτη και δεύτερη θέση με 30,3% και 37,9%.
2.Η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση στην ΕΕ ως προς το ποσοστό των πολιτών που θεωρούνται υποκειμενικά φτωχοί, με ποσοστό 66,8% το 2024, έναντι ευρωπαϊκού μέσου όρου 17,4%.
3.Η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο ποσοστό υλικής στέρησης μεταξύ των παιδιών κάτω των 16 ετών στην ΕΕ το 2024, με 33,6%.
4.Η Ελλάδα κατέχει το τέταρτο υψηλότερο ποσοστό στην ΕΕ ατόμων που διατρέχουν κίνδυνο φτώχειας, με 34,6%. Πρώτη η Σλοβακία (39,8%), δεύτερη η Βουλγαρία (37,7%) και τρίτη η Ουγγαρία (37,3%).
5.Το ηλεκτρικό ρεύμα σήμερα είναι 78% ακριβότερο από το 2009.
6.Σε σύγκριση πάλι με το 2009, το γάλα, τα τυριά και τα αυγά κοστίζουν 42% ακριβότερα, το κρέας 38%, τα ζυμαρικά 55% και η ζάχαρη 80%.
7.Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, ο μέσος καθαρός μισθός το 2009 ήταν 1.120 ευρώ, ενώ σήμερα είναι 1.050 ευρώ. Μείωση 6,5% ονομαστικά, που ξεπερνά το 15% αν υπολογιστεί και ο πληθωρισμός.
8.Ο κατώτατος μισθός το 2009 ήταν 740 ευρώ· σήμερα είναι 830 ευρώ. Η αγοραστική του αξία αντιστοιχεί σε μόλις 610–630 ευρώ, δηλαδή έχει χαθεί περίπου το ένα πέμπτο της δύναμής του.
9.Η Ελλάδα στην ΕΕ βρίσκεται τέταρτη στον πληθωρισμό τροφίμων, τρίτη στον πληθωρισμό υπηρεσιών (υγεία, μεταφορές, ενοίκια κ.λπ.) και τρίτη στον δομικό πληθωρισμό (τιμές εκτός τροφίμων και ενέργειας).
10.Το ποσοστό αποταμίευσης της χώρας μας είναι αρνητικό. Το 2023 ήταν -2,4% - προτελευταία στην Ευρώπη, με πρώτη την Ουγγαρία στο +20%. Μοναδική ευρωπαϊκή χώρα με αρνητικό πρόσημο, εκτός της Ελλάδας, ήταν η Ρουμανία. Το 2024 το ποσοστό αποταμίευσης ήταν ξανά αρνητικό (-2,5%). Στο πρώτο τρίμηνο του 2025 έφτασε το -8,5%. Αυτό σημαίνει ότι τα νοικοκυριά ξοδεύουν περισσότερα από όσα εισπράττουν — είτε χρησιμοποιούν κρυμμένες αποταμιεύσεις είτε δανείζονται.
Σας ευχαριστώ,
Σ.Μ.
Υστερόγραφο: Μια εξέταση αίματος σε έναν βαριά άρρωστο που αργοπεθαίνει θα δείξει και δύο τρεις ίσως και περισσότερες κανονικές τιμές δεικτών ανάμεσα στην πλειοψηφία των προβληματικών. Αυτό σημαίνει ότι θα ζήσει;
Απάντηση: Το 1, 2,3 και 4 είναι δείκτες που δεν είναι αντικειμενικοί.
Π.χ. «Η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση στην ΕΕ ως προς το ποσοστό των πολιτών που θεωρούνται υποκειμενικά φτωχοί, με ποσοστό 66,8% το 2024, έναντι ευρωπαϊκού μέσου όρου 17,4%».
Υποκειμενικά σημαίνει η αίσθηση που έχει κάποιος όχι αν αντικειμενικά είναι. Μπορεί κάποιος να κερδίζει 1 εκατ. το χρόνο και να αισθάνεται φτωχός γιατί συγκρίνει το εαυτό του με αυτούς που κερδίζουν 5 εκατ. το χρόνο και όχι με αυτού που κερδίζουν 100 χιλ.
Οι Έλληνες έχουμε υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα από όλους τους λαούς της Βαλκανικής και πολλούς της Ανατολικής Ευρώπης.
Η Ελλάδα που είναι η φτωχότερη χώρα της Δύσης έχει διπλάσιο κατά κεφαλήν από τη Ρωσία που έχει τεράστιο φυσικό πλούτο αλλά και την Τουρκία που είναι βιομηχανική δύναμη.
Οι υποκειμενικοί δείκτες λοιπόν είναι χρήσιμοι για τις δημοσκοπήσεις αλλά όχι αντικειμενικοί.
Στο 5, δεν προκύπτει από κάπου πως σήμερα το ηλεκτρικό ρεύμα είναι τόσο ακριβότερο όσο υποστηρίζετε. Υπάρχουν λάθη της ΕΕ σε σχέση με επιβαρύνσεις από τα τέλη για τον περιορισμό των εκπομπών. Την περασμένη εβδομάδα έκλεισα σταθερή τιμή για ένα χρόνο με 0,12 Ευρώ η kWh. Έψαξα να βρω παλιά τιμολόγια της ΔΕΗ και βρήκα αυτό του 2010.
Οι διαφορές δεν είναι αυτές που λέτε.
Στα περισσότερα από 6 μέχρι το 9 απαντώ στο άρθρο.
Η αύξηση των τιμών στα τρόφιμα είναι διεθνές φαινόμενο.
Στο 10 που όπου υποστηρίζεται για μείωση των αποταμιεύσεων, η απάντηση είναι πως ούτε αυτός ο δείκτης είναι αντικειμενικός.
Ο δείκτης αυτός βγαίνει ως εξής. Παίρνουμε το σύνολο των δηλωθέντων εισοδημάτων και αφαιρούμε το σύνολο της κατανάλωσης. Αν η συνολική κατανάλωση είναι μεγαλύτερη από το συνολικό εισόδημα συνεπάγεται πως μειώνονται οι καταθέσεις.
Οι καταθέσεις στην Ελλάδα όμως τα τελευταία 5 χρόνια αυξάνονται. Το 2019 ήταν στα 135 δισ. ευρώ και το Οκτώβριο του 2015 είναι στα 205 δισ. ευρώ. κοντά στο υψηλότερο της δεκαετίας.
Αυτό που συμβαίνει είναι πως υπάρχει ένα σημαντικό κομμάτι μαύρης οικονομίας που δεν καταγράφεται στα εισοδήματα.
Βέβαια, οι καταθέσεις απέχουν ακόμη λίγο από το ιστορικό ρεκόρ των 237 δισ. ευρώ του καλοκαιριού του 2009. Είπαμε όμως το 2010 το κοντέρ μηδένισε. Αν υπάρχει βελτίωση την μετράμε μετά το 2015 ή έστω το 2019...
