«Το πιο επικίνδυνο πράγμα στο χρηματιστήριο είναι η έκπληξη. Τότε μπορούν μόνο ελάχιστοι από τους χρηματιστές να διατηρήσουν την ηρεμία και την αντικειμενικότητά τους. Η αιτία ενός χρηματιστηριακού κραχ κατά κύριο λόγο δεν είναι η αντικειμενική σκέψη αλλά ένα μαζικό ψυχολογικό φαινόμενο ανακαλύπτει κάποιος ένα πρόβλημα, όσο μικρό κι αν είναι, κι αυτό μεταδίδεται αστραπιαία».
Αντρέ Κοστολάνι.
Καλοκαίρι του 2021, αναζητώντας μια δροσερή βραδιά μακριά από δείκτες, μετοχές και κρυπτονομίσματα, βρέθηκα στον Παλαιό Παντελεήμονα, ένα υπέροχο και γραφικότατο χωριό στους πρόποδες του Ολύμπου. Την ήρεμη εκείνη βραδιά ήρθε να ταράξει μια παρέα στο διπλανό τραπέζι. Η συζήτηση τους σε έντονο ύφος μου τράβηξε το ενδιαφέρον, καθώς η διαμάχη των δύο ζευγαριών ήταν εάν θα έπρεπε να επενδύσουν τα 60.000 ευρώ που διέθεταν σε μετοχές της Tesla ή σε κάποιο κρυπτονόμισμα. Θυμήθηκα τότε μια παλιά ρήση του Αντρέ Κοστολάνι, «συχνά πρέπει να κλείνεις τα μάτια στο χρηματιστήριο για να μπορείς να βλέπεις καλύτερα», και να ανοίγεις τα αυτιά σου, θα συμπλήρωνα. (Αγορές: Από τον... «Μαύρο Οκτώβρη» σε νέα υψηλά).
Την κατάληξη εκείνης της συζήτησης την βλέπουμε τις τελευταίες εβδομάδες στο ταμπλό, όπου η μαζική έξοδος από την αγορά των κρυπτονομισμάτων οδηγεί τους κερδοσκόπους σε κινήσεις πανικού. Η στήλη ήταν από τις πρώτες που στα υψηλά επίπεδα των 60000 του αξιαγάπητου bitcoin και όχι μόνο εγραψέ, “Πολλές φορές αναρωτιέμαι για τη διαφορά των «πυραμίδων» που ζήσαμε το 1997-98 και ψάχναμε να βρούμε τους τρεις «χρήσιμους ηλίθιους» για να ξεφορτώσουμε και να κερδίσουμε αναζητώντας συνεχώς αυτά τα «χρήσιμα όντα» του πλανήτη μας! Δεν υπάρχει, είναι οι ίδιοι χρήσιμοι που υπήρχαν πάντοτε από τις «τουλίπες της Ολλανδίας» έως σήμερα. Όσο υπάρχει η δίψα για εύκολο κέρδος θα ζουν ανάμεσά μας και θα συνεισφέρουν στην ανθρωπότητα με το έργο τους, δίνοντας παραδείγματα προς αποφυγή και κάνοντας μας σοφότερους.” (Η FED, το Bitcoin, ο Gates, ο Musk και η Γη μας).
Οι υποστηρικτές φυσικά των κρυπτονομισμάτων θα επανέλθουν, καθώς είναι μια νέα τεχνολογία που όντως μπορεί να αλλάξει την ανθρωπότητα, εάν καταφέρει να επανέλθει στα υψηλά της επίπεδα και αν υιοθετηθεί από όλα τα κράτη και τις κεντρικές τράπεζες του πλανήτη, ως τεχνολογία, γιατί εμείς οι παλαιοί του χώρου δεν μπορούμε ακόμα να κατανοήσουμε πως αγοράζεις κάτι που είναι απλώς μια ιδέα!
Την επιστημονική απάντηση για την επόμενη ημέρα των αγορών θα μας την δώσει η επιστήμη της νευροοικονομίας που ασχολείται με την αλληλεπίδραση μεταξύ εγκεφάλου και περιβάλλοντος σχετικά με το πεδίο λήψης χρηματοοικονομικών αποφάσεων. Πρόκειται για ένα επιστημονικό πεδίο σχετικά πρόσφατο, το οποίο χαρακτηρίζεται από διεπιστημονικότητα, αφού ενσωματώνει τις οικονομικές επιστήμες, την ψυχολογία, την κοινωνιολογία, τις νευροεπιστήμες αλλά και τη γνωσιακή επιστήμη.
Σκοπός της είναι να μελετήσει από που πηγάζουν φαινόμενα όπως η εκάστοτε οικονομική επένδυση, η λήψη αποφάσεων, η θεωρία των παιγνίων ( ο τρόπος δηλαδή που στοιχηματιζουμε) και το πως εμπλέκονται τα συναισθήματα στις οικονομικές επιλογές όπως για παράδειγμα οι παρορμητικές αγορές (compulsive shopping) αλλά και η επιρροή της διαφήμισης στην αγοραστική συμπεριφορά. Σε γενικές γραμμές ως επιστήμη ασχολείται με την βαθύτερη κατανόηση της λήψης αποφάσεων (decision making) και του πως αυτές εκφράζονται μέσα από οικονομικές συμπεριφορές.
Η λήψη των αποφάσεων που θα πάρουμε σχετικά με το που θα επενδύσουμε η που θα στοιχηματίσουμε δεν είναι καθόλου τυχαία αφού ο εγκέφαλός μας αποτελεί το βασικό όργανο που θα εμπλακεί στην απόφαση, όσο αυτοματοποιημένη κι αν φαίνεται, με έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο.Υπάρχουν τρεις κατευθύνσεις που αφορούν την επιστήμη της νευροοικονομιας:
Η Πειραματική οικονομία (experimental economy), η οποία χρησιμοποιεί πειραματικές διαδικασίες για να δοκιμάσει την ισχύ διαφόρων οικονομικών μοντέλων, χρησιμοποιώντας τις ευριστικές του νου (οι ευριστικές του νου είναι γνωσιακές «παρακάμψεις», δηλαδή αυτοματοποιημένες αντιδράσεις και επιλογές οι οποίες χρησιμεύουν στην οικονομία του νου και εξυπηρετούν στη λήψη γρήγορων αποφάσεων).
Η Συμπεριφορική οικονομία (behavioral economy), η οποία συνδυάζει οικονομικές και ψυχολογικές επιστήμες, και ασχολείται με το πως συμπεριφέρονται οι άνθρωποι σε σχέση με την θεωρία των παιγνίων, όταν δηλαδή πρέπει να ποντάρουν η να στοιχηματίσουν κάπου και κατά πόσο η λήψη αυτή των αποφάσεων γίνεται σε συνειδητό επίπεδο.
Συμπεριφορική χρηματοοικονομία (behavioral finances), η οποία συνδυάζει τις χρηματοοικονομικές επιστήμες με την ψυχολογία, και διερευνά πως οι γνωστικές, οι συναισθηματικές και οι κοινωνικές μας λειτουργίες επηρεάζουν την αγορά, τις τιμές, την τοποθέτηση και εμπορία αγαθών καθώς και τις επενδύσεις.
Τα τελευταία δύο χρόνια έχουμε βιώσει μια οικονομική κρίση άνευ προηγουμένου, την οποία ελάχιστοι οικονομολόγοι και φυσικά οι κεντρικές τράπεζες του πλανήτη, (καθώς και οι τραπεζίτες είναι και αυτοί ανθρώπινα όντα), μπόρεσαν να προβλέψουν, λόγω του χαρακτηρισμού ως “μαύρος κύκνος”, σε αντιπαράθεση με την διορατικότητα της στήλης και τα άρθρα της εκείνη την περίοδο! Μέχρι πριν μερικά χρόνια πίστευαν στα πολύπλοκα μοντέλα της κλασσικής χρηματοοικονομικής καθώς τις περισσότερες φορές εφαρμόζονταν και να επαληθεύονταν. Ωστόσο, η μη πρόβλεψη της κρίσης του 2008, του 2020 και του 2022 που διανύουμε είναι το λιγότερο μπροστά στο χειρισμό της ίδιας της κρίσης!
Σήμερα λοιπόν, έπειτα και από το σκάσιμο εν μέρει της αγοράς των κρυπτονομισμάτων, της μεγάλης διόρθωσης των βασικών μικρών και μεγάλων μετοχών του πλανήτη, ο επενδυτής, ως ανθρώπινο ον, με πολυσύνθετες ψυχικές και νοητικές διεργασίες, που αλληλοεπιδρά με το κοινωνικό περιβάλλον και έχει απρόβλεπτη συμπεριφορά έρχεται να λάβει αποφάσεις υπό το πρίσμα του ψυχολογικού παράγοντα, των συναισθημάτων, των αισθήσεων, της μνήμης, της αντίληψης και της συνείδησης, που θα επηρεάσουν τον πλανήτη και την οικονομική σταθερότητα!
Ο καταιγισμός των αρνητικών νέων και ο φόβος για μια παγκόσμια σύρραξη Ανατολής και Δύσης οδηγούν τους επενδυτές ανά τον πλανήτη. Η κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς από πλευράς ψυχολογίας, κοινωνιολογίας και ανθρωπολογίας κρίνεται πλέον απαραίτητη, καθώς επηρεάζει τις επενδυτικές, επιχειρηματικές και πολιτικές αποφάσεις του ατόμου, των επιχειρήσεων και κατ’ επέκταση ολόκληρης την οικονομίας.
Ο καθένας φυσικά είναι ελεύθερος να αντιλαμβάνεται και να ερμηνεύει τα γεγονότα όπως θέλει, επομένως η έννοια της ορθολογικής συμπεριφοράς απομακρύνεται. Αν λοιπόν οι επενδυτές αντιδράσουν υπό το πρίσμα της αμάθειας ή των προσδοκιών, των παθών, της απληστίας, της ασύμμετρης πληροφόρησης, πιθανότατα θα οδηγηθούμε σε λανθασμένες αποφάσεις και υπερβολές. Η διόρθωση των δύο μηνών στην Wall Street και τα υπόλοιπα διεθνή χρηματιστήρια μπορεί να αποτελέσει την αρχή μιας παρατεταμένης περιόδου πτώσεων, εάν οι επενδυτές αποφασίσουν ότι το πάρτι τελείωσε και όλες οι φούσκες θα χάσουν το 90% της αξίας τους, εώς ότου εξαφανιστούν.
Η διόρθωση στα κρυπτονομίσματα μπορεί να αποδειχθεί η πυραμίδα της δεκαετίας εάν οι επενδυτές κινηθούν υπό το καθεστώς του φόβου ότι θα χάσουν όλα τους τα χρήματα κ.ο.κ. Στον αντίποδα η διόρθωση μπορεί να αποτελέσει αφορμή για νέα υψηλά εάν οι επενδυτές διοχετεύσουν τις συσσωρευμένες καταθέσεις τους στις αγορές , στα κρύπτο κ.ο.κ. και αποφασίσουν ότι αυτήν την φορά θα είναι διαφορετικά προσδοκώντας σε ένα καλύτερο αύριο. (Θα αντέξουν οι αγορές μια δεύτερη μεγαλύτερη κρίση;)
Κανένας δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις απρόβλεπτες μαζικές συμπεριφορές των επενδυτών του πλανήτη που πλέον κινούνται άμεσα μέσω των διαδικτυακών πλατφόρμων και ευκολιών που τους παρέχουν οι εταιρείες. Όπως είχα γράψει και παλαιότερα αν δοθεί το σήμα ότι από την υποτιμιτική κερδοσκοπία βγαίνουν χρήματα, όλοι θα τρέξουν να αγοράσουν puts και να σορτάρουν ότι κινείται στον πλανήτη! Αν παραδεχθούμε ότι στην “Z generation” οφείλεται το ράλι των αγορών το περασμένο έτος που επένδυε όπου έβρισκε, τότε με την ίδια λογική η νέα γενιά των πολύ πιο εύκολα μεταλλασόμενων επενδυτών, θα μπορούσε να μεταλλάξει εκ νέου τις αγορές και να δημιουργήσει νέο χρήμα και από την πτώση; (Η «Generation Z» στις αγορές και η επόμενη μέρα).
Αυτό βέβαια θα το απαντήσω άμεσα, καθώς θεωρώ ότι οι εταιρείες δε θα αφήσουν τους κερδοσκόπους να ισοπεδώσουν τις πραγματικές αξίες των μετοχών τους, με το επόμενο βήμα τους, εάν φθάσουμε σε αυτήν την κατάσταση, τις επαναγορές μετοχών και στην χειρότερη περίπτωση την παρέμβαση των κεντρικών τραπεζών με πιθανές αγορές μετοχών, ώστε να ανακόψουν την υποτιμιτική κερδοσκοπία.
Οι διαφημίσεις των εταιρειών του στυλ, με 200 δολ. θα βγάλεις 2534 δολ. θα συνεχίσουν να προσελκύουν μια μεγάλη μερίδα της νέας γενιάς που δεν έμαθε να χάνει και ίσως να μην το μάθει ποτέ! Τα χρήματα που επενδύθηκαν προέρχονταν από την ρευστότητα των κεντρικών τραπεζών. Δεν βγήκαν από την εργασία τους, ήταν εύκολα χρήματα που σε πολλές περιπτώσεις δεκαπλασιάστηκαν, όσοι πρόλαβαν πήραν κάποια σημαντικά κέρδη, κάποιοι μπήκαν υψηλότερα και χάνουν, αλλά δεν λυπούνται χρήματα που δεν ίδρωσαν για να τα αποκτήσουν. Ήταν τα εύκολα χρήματα του καναπέ!
Ακόμα και σήμερα παρακολουθώ συζητήσεις νέων της γενιάς Ζ, που συζητάνε για το εάν πρέπει να αγοράσουν κρύπτο επειδή υποχώρησαν οι τιμές, ή την Tesla, την Apple κ.ο.κ. (να τονίσουμε πληροφοριακά ότι ο γνωστός Mr. Big-short, έδωσε σήμα για σορτ στην Apple,17/5/2022*MICHAEL BURRY OF 'THE BIG SHORT' REVEALS BET AGAINST APPLE - CNBC ) Πολλές φορές αναρωτιέμαι,άραγε θα συζητήσουν ποτέ για το ελληνικό χρηματιστήριο;
Συμπερασματικά, το πρόβλημα της υπερπληθώρας χρημάτων, που θα προέρχεται από τις αγορές και πάλι, θα γίνει ακόμα πιο έντονο για την πραγματική οικονομία, καθώς τη δεδομένη στιγμή δεν θέλει να υπάρχει πληθωρισμός χρήματος γιατί δεν πρόκειται ποτέ να πέσει ο πραγματικός πληθωρισμός! Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα! Θα μου πείτε είναι δυνατόν να έχει τόσο μεγάλη επίδραση στην πραγματική οικονμία και πόσοι επενδυτές θα βγαάλουν κέρδη μέσα σε πτωτικές αγορές;
Η απάντηση είναι απλή, τόσοι όσοι βγάλανε και στην άνοδο και τόσοι όσοι θα προσπαθούν καθημερινά να βρουν τρόπους για να βγάλουν κέρδη, μέσω των πλατφόρμων, μέσω επενδυτικών συμβούλων,μέσω τραπεζιτών κ.ο.κ. Και αν τελικά ο φόβος είναι περισσότερος και προσπαθήσουν όλοι να κρατήσουν τις τελευταίες τους καταθέσεις για το αβέβαιο μέλλον; Ο πλανήτης θα μάθει να ζεί με υψηλό πληθωρισμό ή θα χρεοκοπήσει;
Αυτό θα είναι και το επόμενο ερώτημα που θα μελετήσουμε, (και δε θα βιαστούμε να απαντήσουμε άμεσα, εώς ότου έχουμε περισσότερα στοιχεία),τα επόμενα χρόνια και θα έχει ενδιαφέρον η κατάληξή του, καθώς πολλοί κανόνες που μάθαμε οδεύουν προς πλήρη αναθεώρηση στον νέο μεταλλαγμένο κόσμο των αγορών! Και φυσικά εφιστούμαι την προσοχή όλων μπροστά στις νέες προκλήσεις που θα ζήσουμε!
