Ως σημείο προσωρινής σύγκλισης τριών εντελώς διαφορετικών στρατηγικών διαφυγής -του Ιράν, των Ηνωμένων Πολιτειών και, με επιφυλάξεις, του Ισραήλ- ερμηνεύει την εκεχειρία στον «πόλεμο των 12 ημερών» ο διακεκριμένος Καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Κώστας Λάβδας, αποκωδικοποιώντας σε συνέντευξη που παραχώρησε στο Liberal και την Ευαγγελία Μπίφη το πλαίσιο της αμερικανικής εμπλοκής και τη σύνθετη γεωπολιτική πραγματικότητα της Μέσης Ανατολής.
Στρέφοντας την ίδια στιγμή τον φακό στο νέο υβριδικό κόσμο που αναδύεται, ο κ Λάβδας εστιαζει στο πώς η προεδρία Τραμπ 2.0 επιταχύνει τη γεωπολιτική μετάβαση σε έναν ταυτόχρονα πολυπολικό και πολυκεντρικό κόσμο - και τι αυτό συνεπάγεται.
Η αβεβαιότητα που περιβάλλει το βαθμό καταστροφής των ιρανικών πυρηνικών εγκαταστάσεων και η εξίσου αβέβαιη πορεία των επικείμενων συνομιλιών μεταξύ Ουάσινγκτον και Τεχεράνης για το ζήτημα του εμπλουτισμού ουρανίου, υποδεικνύει πώς αυτή είναι μία σύγκρουση σε «παύση», δεδομένου ότι το Ισραήλ επεδίωκε την ακύρωση και όχι απλά την αναβολή του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος.
Η απόλυτη στρατιωτική υπεροχή ΗΠΑ και Ισραήλ ανέδειξε το Ιράν ως ανοχύρωτη χώρα, με το ίδιο το στυγνό θεοκρατικό καθεστώς Χαμενεΐ να επιχειρεί τώρα την εσωτερική του εδραίωση μέσω εκτεταμένων διώξεων, βασανισμών και εκτελέσεων αντικαθεστωτικών, επισημαίνει ο κ. Λάβδας. Η εκεχειρία είναι προσωρινή και το «αίνιγμα» του Ιράν παραμένει «αίνιγμα», πάρα ταύτα η παρούσα κρίση οδηγεί σε σημαντικές διαπιστώσεις για τις περιφερειακές ισορροπίες - τη θέση Ρωσίας (σε συνάρτηση και με το Ουκρανικό ζήτημα) και Κίνας, την αντίδραση των χωρών του Κόλπου, αλλά και τους υπολογισμούς της Τουρκίας του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.
Ακολουθεί το κείμενο της συνέντευξης:
Κύριε Λάβδα, πόσο εύθραυστη και γιατί είναι η εκεχειρία μεταξύ του Ισραήλ και του Ιράν;
Είναι γεγονός ότι τα μέσα ενημέρωσης σε όλο τον πλανήτη επαναλαμβάνουν τα περί εύθραυστης εκεχειρίας και πράγματι υπάρχουν πολλοί λόγοι για να συμφωνήσει κανείς σε γενικές γραμμές με αυτή την εκτίμηση. Όμως, κατ’ εμέ είναι κρίσιμο να αντιληφθούμε το εξής: Η εκεχειρία μεταξύ Ισραήλ και Ιράν αυτή τη στιγμή -η οποία βεβαίως είναι πιθανότατα προσωρινή- πρέπει κυρίως να γίνει αντιληπτή ως σημείο σύγκλισης τριών διαφορετικών στρατηγικών διαφυγής που έχουν διαφορετικές προοπτικές, διαφορετικές επιδιώξεις και διαφορετικά όρια. Αναφέρομαι, φυσικά στο Ιράν, τις Ηνωμένες Πολιτείες και -με πολλές εσωτερικές επιφυλάξεις- το Ισραήλ.
Το Ισραήλ έχει κάθε λόγο να προβληματίζεται αυτή τη στιγμή για το κατά πόσο έχει νόημα η εκεχειρία με ένα Ιράν που έχει κυριολεκτικά μπει στη «γωνία». Παρότι έχει και αυτό πλησιάσει τα όρια της εξάντλησης λόγω του κόστους των αναχαιτίσεων, το Ισραήλ εξακολουθεί να βλέπει τη σημερινή συγκυρία ως παράθυρο ευκαιρίας για την οριστική ήττα του Ιραν. Δέχτηκε για να διαφύγει από την πίεση του Τραμπ και την άμεση τριβή στις ισραηλινο-αμερικανικές σχέσεις. Αντιθέτως, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήθελαν την εκεχειρία ώστε να μεταβεί ο Τραμπ στη Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στη Χάγη με τον «αέρα» του ειρηνοποιού. Και το Ιράν ήθελε, βεβαίως, την εκεχειρία ως στρατηγική διαφυγής από τα τεράστια προβλήματα που δημιούργησε η ισραηλινή επίθεση, τόσο στην άμυνά του, όσο και στην εσωτερική σταθερότητα του στυγνού καθεστώτος του.
Συνεπώς, δεν έχει μπει τελεία, αλλά μία άνω τελεία στη σύγκρουση
Η επιχείρηση με τα B-2 ήταν προφανώς εντυπωσιακή από κάθε άποψη, αλλά φαίνεται ότι υπάρχει αυτή τη στιγμή διχογνωμία και στις ΗΠΑ αναφορικά με τον βαθμό καταστροφής των ιρανικών εγκαταστάσεων εμπλουτισμού ουρανίου. Υπάρχουν κάποιες πληροφορίες ότι οι οι φυγοκεντρητές δεν καταστράφηκαν πλήρως στις εγκαταστάσεις εμπλουτισμού ουρανίου, όπως επίσης υπάρχουν και άλλες πληροφορίες ότι ενδεχομένως φυγαδεύτηκαν προς άλλα σημεία ποσότητες εμπλουτισμένου ουρανίου. Κατά συνέπεια, ενδέχεται για το Ισραήλ να τεθεί ένα ζήτημα σοβαρό, στο μέτρο που το Ισραήλ, και όχι μόνο η σημερινή κυβέρνηση, επεδίωκε την ακύρωση και όχι απλά την αναβολή του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν.
Φαίνεται τώρα να οδεύουμε προς επανάληψη των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΗΠΑ και Ιράν αλλά με ποιες προοπτικές; Θα δεχθεί το καθεστώς Χαμενεΐ να διακόψει τον εμπλουτισμό ουρανίου, όπως επιμένει η Ουάσινγκτον;
Ήδη αυτό καταδεικνύει, όπως προαναφέραμε, πως πρόκειται για μία προσωρινή εκεχειρία, αποτέλεσμα προσωρινής σύγκλισης τριών διαφορετικών στρατηγικής διαφυγής από το σήμερα, που όμως έχουν εντελώς διαφορετικές επιδιώξεις, όρια και προοπτικές η κάθε μια. Το ζήτημα δεν έχει λυθεί και επίσης παραμένει μετέωρο το τεράστιο ερώτημα τι θα γίνει με τους αντικαθεστωτικούς στο εσωτερικό του Ιράν. Διαπιστώνουμε ήδη ότι ξεκίνησε ένα κύμα διώξεων -που περιλαμβάνει και εκτελέσεις-, ώστε το στυγνό θεοκρατικό καθεστώς και οι Φρουροί της Επανάστασης, που το στηρίζουν, να εδραιωθεί ακόμα πιο σταθερά στην εξουσία. Εν τούτοις, υπάρχουν σημαντικές εσωτερικές δυνάμεις που και φιλοδυτικές είναι και απολύτως αντίθετες με το χαρακτήρα του καθεστώτος. Άρα, μπαίνει το ερώτημα μεσοπρόθεσμα κατά πόσον αυτό το οποίο έγινε -και αναφέρομαι εδώ συνδυαστικά και στο πλήγμα του Ισραήλ και στο πλήγμα των ΗΠΑ- ευνοεί ή αντίθετα οδηγεί στην μεγαλύτερη καταστολή των αντικαθεστωτικών.
Θεωρώ ότι η πιο ενδιαφέρουσα άποψη που έχει διατυπωθεί μέχρι στιγμής με αξιώσεις ανάλυσης αναφορικά με το γιατί, παρά την εκεχειρία, ενδέχεται τα πλήγματα να έχουν ευνοήσει τους αντικαθεστωτικούς, προέρχεται από τον Βίκτορ Ντέιβις Χάνσον, τον γνωστό Αμερικανό ιστορικό και διακεκριμένο συνεργάτη του Ινστιτούτου Hoover. Ο Χάνσον υποστηρίζει ότι θα υπάρξει ανάγκη στο εσωτερικό του Ιράν να γίνουν κινήσεις πέραν της εντεινόμενης καταπίεσης. Αφενός να βρεθούν αποδιοπομπαίοι τράγοι για την κατάρρευση της άμυνας και την ουσιαστική ανικανότητα του καθεστώτος, και οι αποδιοπομπαίοι αυτοί τράγοι πιθανότατα θα εντοπιστούν στη θεοκρατία, αφετέρου να βρεθούν ξανά κάποια μεταρρυθμιστικά στοιχεία στο σύστημα διακυβέρνησης για να λειτουργήσει η χώρα την επόμενη μέρα.
Παρότι αυτή η άποψη παρουσιάζει ενδιαφέρον, τα πρώτα δείγματα, σε κάθε περίπτωση, δείχνουν μόνο εντεινόμενη καταπίεση, συλλήψεις, βασανισμούς και εκτελέσεις. Αυτό συμβαίνει ήδη.
Υπάρχει μία γενικευμένη αίσθηση, ιδίως αφότου επανήλθε στον Λευκό Οίκο ο Ντόναλντ Τραμπ αλλά και μετά τις τελευταίες εξελίξεις, ότι αιωρούμαστε σε ενός είδους γεωπολιτικού vertigo, αν επιτρέπεται ο όρος. Μπορούμε να αποκωδικοποιήσουμε τι αλλάζει και τι διακυβεύεται;
Ήδη πριν από την επάνοδο Τραμπ στην προεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών υπήρχαν διαφοροποιήσεις στη δομή του διεθνούς συστήματος, οι οποίες είχαν, μπορώ να πω με μεγάλη σαφήνεια, προαναγγείλει ένα νέο υβριδικό κόσμο. Είχαμε και μέσω του Liberal πριν από δύο χρόνια (το σχετικό άρθρο, εδώ) διαγράψει αναλυτικά τις τάσεις αυτές αναφορικά με έναν υβριδικό μεταβατικό κόσμο που οδηγείται στη διαμόρφωση ενός διεθνούς συστήματος που θα απαρτίζεται από λίγους (αλλά κατά κανένα τρόπο δυο) πόλους και πολλά επιμέρους κέντρα. Με δυο λόγια, πρόκειται για τη διαμόρφωση ενός νέου, σύνθετου αστερισμού: ένας περιορισμένος αριθμός πόλων (τρεις ή τέσσερις, πάντως περισσότεροι από δύο) και ένας μεγαλύτερος αριθμός κέντρων ή αναδυόμενων κέντρων, αποτελούμενων από μία ή περισσότερες μεσαίες δυνάμεις που προσπαθούν να επιτύχουν αυξημένη στρατηγική αυτονομία και ρόλους ισχύος τόσο εντός όσο και μεταξύ διαφορετικών πόλων.
Μπορούμε λοιπόν να πούμε, απαντώντας στην ερώτησή σας, ότι σε γενικές γραμμές η περίοδος Τραμπ επιταχύνει -και σε κάθε περίπτωση σίγουρα δεν ακυρώνει- αυτές τις τάσεις. Στη σύνοδο του ΝΑΤΟ στη Χάγη, η επιβεβαίωση του Άρθρου 5 και η συμφωνία για την αύξηση των αμυντικών δαπανών και των αμυντικών επενδύσεων των μελών στο ΝΑΤΟ αποκλείουν απότομες ρήξεις, πράγμα θετικό για την περιφερειακή και τη διεθνή σταθερότητα, αλλά δεν ακυρώνουν τις γενικές τάσεις.
Ο Ντόναλντ Τραμπ επιθυμεί να επισημανθεί ακόμα περισσότερο η ειρηνοποιός διάσταση της πρώτης προεδρικής θητείας του με τη σύναψη, τότε, των Συμφωνιών του Αβραάμ. Παράλληλα, όμως, για να στείλει μηνύματα τόσο στο εσωτερικό, όσο και προς τα έξω, επιθυμεί να δείξει ότι η ισχύει η ρήση που τόσο του αρέσει, για «ειρήνη μέσω της ισχύος». Η ρήση αυτή πρέπει να ιδωθεί παράλληλα με την ομιλία που εκφώνησε ο Τραμπ στο Επενδυτικό Φόρουμ ΗΠΑ-Σαουδικής την 13η Μαΐου στο Ριάντ. Μία ομιλία, η οποία θα παραμείνει ιστορική, διότι στον λόγο εκείνο, αφού αναφέρθηκε στα ζητήματα επενδύσεων, διεθνούς εμπορίου και συνεργασιών, διατύπωσε και την άποψη ότι κακώς οι Ηνωμένες Πολιτείες ενδιαφέρονταν στο παρελθόν για αλλαγή καθεστώτων και για τον αποκαλούμενο «εκδημοκρατισμό».
Ο πρόεδρος Τραμπ ξεκαθάρισε στο Ριάντ ότι στο εξής δεν θα πρέπει να απασχολεί τις ΗΠΑ το εσωτερικό προφίλ και τα καθεστωτικά χαρακτηριστικά των κρατών εφόσον διαπιστώνεται ότι υπάρχει πεδίο συνεργασίας και διατήρησης καλών σχέσεων. Αυτή η διάσταση επιταχύνει τις εξελίξεις στις οποίες προαναφέρθηκα διότι τείνει να αποδομεί την αντίληψη περί Καλού και Κακού - μια αντίληψη η οποία επανήλθε στην εξουσία επί της προηγούμενης προεδρίας Μπάιντεν. Και στο μέτρο που αποδομεί αυτή την αντίληψη, δυσχεραίνει και μία από τις διαστάσεις που οδηγούν σε μορφές παγιωμένου διπολισμού. Ευνοεί, λοιπόν, την υβριδική κατάσταση την οποία είχα ήδη παλαιότερα αποτυπώσει ως έναν υβριδικό κόσμο ταυτόχρονα πολυπολικό και πολυκεντρικό.
Ο Τραμπ άγγιξε πάντως το ζήτημα της καθεστωτικής αλλαγής πριν «ανακαλέσει». Ποια ήταν η στόχευση;
Χρησιμοποιήθηκε πράγματι η αναφορά στην πιθανότητα και «regime change» ως μέσο πίεσης και σίγουρα φαίνεται ότι το καθεστώς της Τεχεράνης εισέπραξε το μήνυμα. Έτσι εξηγείται και η σαφώς προσχηματική, δήθεν ιρανική απάντηση στις αμερικανικές βάσεις στο Ιράκ και το Κατάρ, η οποία από μόνη της αντικειμενικά βεβαίως αποτελεί κλιμάκωση γιατί ήταν χτύπημα εντός τρίτων χωρών, αλλά επί της ουσίας, όπως αποκαλύφθηκε, υπήρξε ιρανική ειδοποίηση από πριν. Ήταν απολύτως ανώδυνο και αναίμακτο το πλήγμα και χρησιμοποιήθηκε απλά ως φύλλο συκής για όσους φανατικούς στο εσωτερικό του Ιράν δεν αντιλαμβάνονται τι πραγματικά συμβαίνει. Η αποφυγή καθεστωτικής αλλαγής θα ήταν άλλωστε συνεπής με τις θέσεις του Τραμπ, που εκφράστηκαν και στο Ριάντ στις 13 Μαϊου. Το ζήτημα πια θα εξαρτηθεί από την μελλοντική εξέλιξη των σχέσεων Ιράν-Ισραήλ σε συνάρτηση και με τις δυνατότητες των αντικαθεστωτικών στο εσωτερικό του Ιράν. Περιττό να προσθέσω ότι λόγω της εσωτερικής σύνθεσης του σημερινού ιρανικού κράτους, με μεγάλες μειονότητες Κούρδων, Αζέρων και Μπαλόχ, κάθε διαδικασία αλλαγής καθεστώτος θα είχε εγγενείς κινδύνους διάλυσης μέσω αποσχιστικών σεναρίων αλλά και σχετικών πρωτοβουλιών από άλλα, γειτονικά και μη κράτη.
Αυτή η σύγκρουση τι κατέδειξε ως προς τις ευρύτερες περιφερειακές ισορροπίες; Και πώς βλέπετε το μέλλον των Συμφωνιών του Αβραάμ;
Η μεγάλη εικόνα είναι ότι η Χαμάς δεν κατόρθωσε να ακυρώσει, με τις τρομοκρατικές ενέργειες της 7ης Οκτωβρίου 2023, τη γενικότερη πορεία βελτίωσης των σχέσεων του Ισραήλ με τις αραβικές χώρες. Επειδή όμως η εκεχειρία είναι προσωρινή, το αίνιγμα του Ιράν παραμένει αίνιγμα για τους λόγους που ήδη αναφέραμε - και τους εσωτερικούς, τι θα γίνει με την εσωτερική εκτός νόμου αντιπολίτευση, και τους εξωτερικούς.
Είδαμε παράλληλα, πόσο χλιαρή υπήρξε η στήριξη της Ρωσίας και της Κίνας στο Ιράν. Αυτό βέβαια σημαίνει πως εκείνο που ορισμένοι, προπαγανδιστικά και παραπλανητικά, αποκαλούν «άξονα της αντίστασης», έχει αρχίσει ήδη να αποδιαρθρώνεται. Είναι γεγονός ότι παρότι αυτή η έννοια του «άξονα της αντίστασης» αποτέλεσε απολύτως προπαγανδιστική και εξ αυτού και παραπλανητική έννοια, είχε διαμορφωθεί -όχι ως αντίσταση αλλά ως συμμαχία τρόμου- ένα διεθνές υποσύστημα της αυταρχικής συντήρησης μέσω εργαλείων πολιτικής τα οποία περιλάμβαναν και περιλαμβάνουν την τρομοκρατία. Το καθεστώς της Τεχεράνης αποτέλεσε και αποτελεί ακόμα περιφερειακό κέντρο αυτού του υποσυστήματος, το οποίο επιχείρησε και σε έναν βαθμό επιχειρεί ακόμη να συντηρήσει μια συμμαχία ακραίων αυταρχισμών και δικτύων τρομοκρατίας, οσοδήποτε εξασθενημένων.
Την 7η Οκτωβρίου του 2023, με την επίθεση της Χαμάς, το υποσύστημα αυτό επιχείρησε να ακυρώσει την προσέγγιση μεταξύ του Ισραήλ και των αραβικών κρατών, αλλά να πλήξει και τα σχέδια για τον Οικονομικό Διάδρομο Ινδίας-Μέσης Ανατολής-Ευρώπης (IMEC), που αποτελεί και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πρόσφατα στρατηγικά σχέδια της αναδυόμενης υπερδύναμης της Ινδίας. Η ανάφλεξη στην Μέση Ανατολή οδήγησε στην αναβολή, αλλά ευτυχώς όχι στην ακύρωση αυτού του σχεδίου.
Είναι γεγονός ότι με τα πλήγματα του Ισραήλ και των Ηνωμένων Πολιτειών, το Ιράν έχει χάσει ένα μεγάλο μέρος του πυρηνικού προγράμματος -παρότι όπως είπα δεν γνωρίζουμε εν προκειμένω αν πρόκειται για αναβολή ή ακύρωση-, και μέχρι στιγμής δεν τόλμησε να προσπαθήσει να κλείσει τα Στενά του Ορμούζ.
Η προσπάθεια του καθεστώτος της Τεχεράνης να δείξει ότι υπάρχει κάποια συμμετρία στα όσα πέτυχε η ιρανική άμυνα σε σχέση με τα αμερικανικά και τα ισραηλινά πλήγματα δεν μπορεί παρά να γίνει αποδεκτή μόνο από απολύτως προκατειλημμένους ή απολύτως αδαείς. Και παραμένει επίσης πολύ σημαντική η διαπίστωση για τη χλιαρή αντίδραση τόσο του Κρεμλίνου, όσο και του Πεκίνου.
Πώς αποτιμάτε τη στάση των χωρών του Κόλπου; Παρατηρείτε μετατοπίσεις;
Τα πλήγματα των ΗΠΑ στο Ιράν εντάσσονται, σε τελική ανάλυση, στη δομική συνέχεια της αμερικανικής στήριξης στο κράτος του Ισραήλ. Παράλληλα, υπάρχει σίγουρα μία προσεκτική, και θα προσέθετα και ώριμη, ανάγνωση των αναλυτών και των στρατηγιστών στις χώρες του Κόλπου και γενικότερα στον αραβικό κόσμο, αναφορικά με τις μεγάλες δυνατότητες των συμβατικών δυνατοτήτων του Ισραήλ, αλλά βεβαίως και των Ηνωμένων Πολιτειών. Ανεξαρτήτως του ακόμη ανοικτού ερωτήματος για το εάν ακυρώθηκε ή απλώς αναβλήθηκε το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, η εξαφάνιση της αεράμυνας και η εξόντωση της αεροπορίας του Ιράν, κάτι το οποίο επί τόσα χρόνια δεν μπορεί να κάνει η Ρωσία στην Ουκρανία, έδειξε πόσο πλήρης μπορεί να είναι η καταστροφή που μπορεί να προκαλέσουν οι ΗΠΑ και οι στενοί τους σύμμαχοι στην άμυνα μιας σχετικά μεγάλης χώρας και σημαντικής χώρας, όπως το Ιραν, χωρίς τη χρήση πυρηνικών όπλων.
Το Ιράν αυτή τη στιγμή, ανεξαρτήτως του εάν κάποιοι προπαγανδιστές παριστάνουν πως δεν το καταλαβαίνουν, είναι μια χώρα ανοχύρωτη.
Πώς αλληλεπιδρούν οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή με το μέτωπο του πολέμου στην Ουκρανία αλλά και πώς κινείται η Τουρκία σε αυτό το περίπλοκο γεωπολιτικό πλέγμα;
Για το Κρεμλίνο, η σφοδρότητα και η επιτυχία όσον αφορά την παντελή έλλειψη απωλειών, αλλά και την παντελή έλλειψη αντίστασης, μπροστά στη σφοδρότητα του αμερικανικού πλήγματος με τα στρατηγικά βομβαρδιστικά Β-2 στο Ιραν αποτέλεσε τροφή για σκέψη. Ανεξαρτήτως του εάν καταστράφηκε πλήρως ή όχι το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιραν. Και το ίδιο βεβαίως ισχύει για μια σειρά από άλλες χώρες. Το ζήτημα είναι αφενός ότι η Ρωσία δεν μπορεί να κάνει κάτι αντίστοιχο στην Ουκρανία μετά από τόσα χρόνια πολέμου και έχοντας υποστεί η ίδια τόσο τεράστιες υλικές και ανθρώπινες απώλειες. Παράλληλα, με κάτι ακόμα δυσμενέστερο βρίσκεται αντιμέτωπη η Ουκρανία, η οποία ουσιαστικά είναι υπό κατάρρευση - την οποία κατάρρευση αντίστοιχοι προπαγανδιστές υπερ της Ουκρανίας επίσης δεν θέλουν να αποδεχτούν.
Σε κάθε περίπτωση, ο αποκαλούμενος «άξονας της αντίστασης», στον οποίο αναφερθήκαμε πιο πάνω, η Τεχεράνη ως ένα από τα κέντρα του και τα ισλαμιστικά δίκτυα που ενίσχυε, παρείχαν, στην πραγματικότητα, ένα σύνθετο αλλά τελικώς χρήσιμο επίπεδο ενίσχυσης της διαπραγματευτικής ισχύος στον Ερντογάν. Ο Ερντογάν έχει, γενικώς, συνηθίσει να εκμεταλλεύεται απέναντι στη Δύση τις σχέσεις με το Ιράν και την Ρωσία - και αντιστρόφως. Η Άγκυρα βρέθηκε σε δύσκολη θέση με τη στήριξη του Τραμπ στον Νετανιάχου, κάτι που εξηγεί και την προσεκτική αντίδραση της Τουρκίας στα τεκταινόμενα στην Μέση Ανατολή και την έντονη εξασθένιση του Ιράν.
* O Κώστας Α. Λάβδας είναι Καθηγητής Ευρωπαϊκής και Συγκριτικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Έχει διατελέσει, μεταξύ άλλων, Senior Research Fellow στη London School of Economics και κάτοχος της Έδρας Ελληνικών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Κωνσταντίνος Καραμανλής» στο Fletcher School of Law and Diplomacy του Πανεπιστημίου Tufts στις ΗΠΑ.
