Η σύγκριση του χρηματιστηρίου με το καζίνο αποτελεί συχνό θέμα συζήτησης, ειδικά σε περιόδους μεγάλων ανοδικών κύκλων. Συχνά αναφέρεται πως η επένδυση στο χρηματιστήριο μπορεί να εξελιχθεί σε μορφή τζόγου, όταν οι επενδυτές παρασύρονται από την ένταση των αγορών. Για τους παλαιούς «δεινόσαυρους» της ελληνικές αγοράς οι αναφορές αυτές φέρνουν μνήμες του ένδοξου 1999 και της πάλαι ποτέ Σοφοκλέους, δρόμος που συνέδεσε την ύπαρξη του με ακραίες συγκινήσεις και παραγωγή υπεραποδόσεων. Παρότι η επένδυση θεωρείται κατά κανόνα μια δραστηριότητα που μπορεί να αποδώσει κέρδη σε βάθος χρόνου, σε αντίθεση με τον τζόγο που συχνά οδηγεί σε απώλειες, υπάρχουν μορφές επενδυτικής συμπεριφοράς που μοιάζουν πολύ με «στοίχημα». Τι συμβαίνει όμως όταν αυτή η άποψη εξεταστεί επιστημονικά; Μια πρόσφατη μελέτη επιχείρησε να ρίξει φως στη σχέση ανάμεσα στη συμπεριφορά των επενδυτών και την τάση για τζόγο.
Στο πλαίσιο ενός ελεγχόμενου εργαστηριακού πειράματος, 604 εθελοντές κλήθηκαν να συμμετάσχουν σε μία προσομοίωση χρηματιστηριακής αγοράς για 30 συνεδριάσεις. Η σημαντική λεπτομέρεια ήταν ότι οι συμμετέχοντες επιλέχθηκαν με βάση την προηγούμενη εμπειρία τους τόσο στις χρηματιστηριακές επενδύσεις όσο και στον τζόγο. Με αυτό τον τρόπο, οι ερευνητές είχαν τη δυνατότητα να μελετήσουν αν τα μοτίβα συμπεριφοράς στο καζίνο μεταφέρονται και στη χρηματιστηριακή δραστηριότητα.
Στη διάρκεια του πειράματος, οι συμμετέχοντες αντιμετώπισαν δύο διαφορετικές αγορές: μία με υψηλή μεταβλητότητα και μία με χαμηλή μεταβλητότητα. Το βασικό ερώτημα ήταν αν η μεταβλητότητα της αγοράς επηρεάζει τον αριθμό των συναλλαγών. Το πρώτο συμπέρασμα ήταν απόλυτα αναμενόμενο: σε περιβάλλον υψηλής μεταβλητότητας, οι συναλλαγές αυξάνονται. Αυτό το εύρημα συμβαδίζει με την πραγματικότητα των αγορών, όπου ο όγκος συναλλαγών αυξάνεται σε περιόδους αναταράξεων. Όμως, το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι στο εργαστήριο δεν υπήρχε φόβος απωλειών ή πανικός· η μεταβλητότητα ήταν συμμετρική, υπήρχε δηλαδή και μεταβλητότητα και προς την θετική κατεύθυνση. Παρ’ όλα αυτά, οι συμμετέχοντες επέλεγαν να συναλλάσσονται περισσότερο. Αυτό υποδηλώνει ότι η αυξημένη δραστηριότητα δεν οφείλεται μόνο στον φόβο, αλλά και στην επιθυμία αξιοποίησης ευκαιριών για κέρδος – μια συμπεριφορά που παρατηρείται συχνά σε ανοδικές αγορές.
Το πιο αξιοσημείωτο εύρημα προέκυψε όταν εξετάστηκε ο «Δείκτης Βαρύτητας Προβληματικού Τζόγου» (Problem Gambling Severity Index - PGSI) των συμμετεχόντων σε σχέση με το επενδυτικό αποτέλεσμα. Ο PGSI μετράει την πιθανότητα κάποιος να έχει πρόβλημα εξάρτησης από τον τζόγο. Η σχέση ήταν άμεση: όσο υψηλότερος ο κίνδυνος εθισμού στον τζόγο (δηλαδή ο δείκτης PGSI), τόσο περισσότερες συναλλαγές πραγματοποιούσε ο «επενδυτής». Αυτό σημαίνει ότι η ροπή προς τον τζόγο μεταφέρεται και στην επενδυτική συμπεριφορά. Και επειδή οι συχνές συναλλαγές οδηγούν σε υψηλότερο κόστος και χαμηλότερες αποδόσεις, τα άτομα με μεγαλύτερη τάση στον τζόγο είναι πιο πιθανό να έχουν χειρότερα επενδυτικά αποτελέσματα.
Επιπλέον, ενώ οι περισσότεροι επενδυτές συναλλάσσονται λιγότερο σε περιβάλλον χαμηλής μεταβλητότητας – και άρα πιθανώς βελτιώνουν τις αποδόσεις τους – οι πιο έντονα εθισμένοι παίκτες συνέχισαν να συναλλάσσονται αδιάκοπα, ανεξάρτητα από τις συνθήκες. Αυτή η συμπεριφορά αντανακλά καθαρή ψυχαναγκαστική παρόρμηση, όχι υπολογισμένη επενδυτική στρατηγική. Από την άλλη πλευρά, οι χαμηλότερου ρίσκου επενδυτές αύξαναν τη συναλλακτική τους δραστηριότητα μόνο όταν η αγορά ήταν υψηλής μεταβλητότητας. Όταν το περιβάλλον ήταν ήρεμο, συναλλάσσονταν λιγότερο και άρα διατηρούσαν — θεωρητικά — καλύτερες αποδόσεις
Το πείραμα επιβεβαιώνει κάτι ουσιαστικό: Ο τζόγος και οι επενδύσεις μπορεί να είναι διαφορετικοί κόσμοι, αλλά για κάποιους ανθρώπους, τα όρια μεταξύ τους θολώνουν επικίνδυνα. Επίσης η εύκολη πρόσβαση σε πλατφόρμες trading και σε προϊόντα με υψηλή μεταβλητότητα, όπως κρυπτονομίσματα και μοχλευμένα παράγωγα, μπορεί να ωθήσει ακόμη και «υγιείς» επενδυτές προς συμπεριφορές που μοιάζουν με τζόγο. Επομένως, η ρύθμιση και η ενημέρωση δεν πρέπει να επικεντρώνονται μόνο στους ήδη «επικίνδυνους» παίκτες. Το πραγματικό πρόβλημα — όπως δείχνει η μελέτη — μπορεί να ξεκινά εκεί όπου ο ενθουσιασμός συναντά την ψευδαίσθηση του ελέγχου. Και αυτές οι περιπτώσεις τείνουν να εμφανίζονται όλο και περισσότερο στο επενδυτικό οικοσύστημα.
