Του Daniel Pryor
Αυτόν το Νοέμβριο συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση και το ξεκίνημα του καταστροφικού 69ετούς πειράματος της Σοβιετικής Ένωσης με τον κομμουνισμό. Ενώ οι φρικαλεότητες του ναζισμού είναι πολύ γνωστές, οι μισοί Βρετανοί ηλικίας από 16 έως 24 ετών δεν έχουν ακούσει ποτέ για τον Lenin, πόσο μάλλον για τον τρόμο του λιμού του Χολοντομόρ.
Και ενώ οι ρητοί απολογητές της Σοβιετικής Ένωσης δεν αποτελούν πλέον σημαντική διανοητική δύναμη στη Βρετανία (εκτός από εκείνους που συμβουλεύουν την ηγεσία του Εργατικού Κόμματος), η γενιά μου σε μεγάλο βαθμό αγνοεί πώς ήταν η ζωή στην ΕΣΣΔ. Το κάποτε ακμάζον πεδίο της σοβιετολογίας σιγά-σιγά σβήνει και μαζί του σβήνουν από τη μνήμη και οι αποτυχίες του κεντρικού σχεδιασμού.
Το νέο βιβλίο του Jose Ricon Fernadez de la Puente Back in the USSR που εξέδωσε το Adam Smith Institute έχει ως στόχο ακριβώς το να δείξει πώς ήταν η ζωή στη Σοβιετική Ένωση. Υπήρχαν ουρές για να αγοράσει κανείς τρόφιμα; Πόσο καλές ήταν οι σοβιετικές οικιακές συσκευές; Πώς εκβιομηχανίστηκε τόσο γρήγορα η ΕΣΣΔ; Υπήρχε φτώχεια, ανεργία ή ανισότητα; Με προσοχή στις λεπτομέρειες, ο Ricon αποτιμά τα ιστορικά στοιχεία και τις αξιώσεις των επιφανέστερων μελετητών για να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά. Η εικόνα που προκύπτει είναι ζοφερή.
Οικονομική στασιμότητα και εργατικό δυναμικό
Στη ρίζα των απαντήσεων στα ζητήματα αυτά βρίσκονται οι παραγωγικές δυνατότητες της ΕΣΣΔ. Ενώ η ανάπτυξη του σοβιετικού ΑΕΠ μερικές φορές θεωρείται υποδειγματική, είναι λάθος να βλέπει κανείς αυτά τα στοιχεία απομονωμένα. Σε σύγκριση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η οικονομική ανάπτυξη στην ΕΣΣΔ υπήρξε αναιμική: το χάσμα μεταξύ των δύο χωρών διευρυνόταν αντί να καλύπτεται μέσα στο χρόνο.
Μάλιστα, ακόμη κι αυτή η ανάπτυξη είχε κόστος, καθώς η κατανάλωση σκοπίμως θυσιάστηκε στον βωμό των ταχύτερων ρυθμών ανάπτυξης. Μπορεί ο Stalin να κατάφερε υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης απ' ό,τι η τσαρική Ρωσία, αλλά αυτό είχε υψηλό τίμημα στον πληθυσμό της χώρας ακόμη κι αν δούμε μόνο την οικονομική ευημερία (χωρίς δηλαδή να συνυπολογίσουμε τους λιμούς, την καταστολή και την τρομοκρατία).
Επιπλέον, όπως καταδεικνύει και η μετέπειτα αποτελμάτωση καταδεικνύει, η ανάπτυξη αυτή ήταν μη βιώσιμη. Η ανάπτυξη μέσω της περαιτέρω αύξησης κεφαλαίου ήταν κάτι που οι σχεδιαζόμενες οικονομίες μπορούν να κάνουν. Εντέλει όμως, φτάνουν σε ένα σημείο όπου χρειάζεται να βελτιώσουν την ποιότητα αυτού του κεφαλαίου. Αυτό συνεπάγεται καινοτομία, κάτι στο οποίο δεν τα κατάφερναν εξίσου καλά. Λόγω των εγγενών προβλημάτων του κεντρικού σχεδιασμού, η χαμηλή παραγωγικότητα στοίχειωνε την ΕΣΣΔ. Απ' ό,τι φάνηκε, ο κομμουνισμός απλώς δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικός.
Τουλάχιστον όμως είχαν όλοι δουλειά, έτσι δεν είναι; Έτσι κι έτσι. Λόγω των σοβιετικών μεθόδων κατανομής των εργαζομένων σε διάφορες θέσεις εργασίας, τα εργοστάσια συσσώρευαν εργατικό δυναμικό και δημιουργούσαν ψεύτικες θέσεις εργασίας για την περίπτωση που χρειαζόταν στο μέλλον περισσότερο εργατικό δυναμικό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την υποαπασχόληση, με εργάτες χωρίς αντικείμενο που υποαξιοποιούνταν. Και οι εργασιακές συνθήκες στην ΕΣΣΔ υπολείπονταν των αντίστοιχων στις περισσότερο καπιταλιστικές χώρες. Οι εργάτες στην πρώην Σοβιετική Ένωση δικαιούνταν λιγότερη από τη μισή άδεια διακοπών απ' ό,τι οι χώρες του ΟΟΣΑ εκείνη την εποχή.
Όσο για την ιδέα ότι η υψηλή συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό ήταν ένας φεμινιστικός θρίαμβος του κομμουνισμού, είναι δύσκολο αυτό να συμβιβαστεί με τις πολιτικές του Stalin για την απαγόρευση των αμβλώσεων, τα νομικά εμπόδια στο διαζύγιο, και σε μεγάλο βαθμό τη διαιώνιση του ρόλου των γυναικών ως νοικοκυρών και υπεύθυνων για την ανατροφή των παιδιών στη Σοβιετική Ένωση. Ο λόγος που οι γυναίκες εργάζονταν δεν ήταν γιατί είχαν χειραφετηθεί από τις νόρμες του φύλου - το έκαναν γιατί το μη βιώσιμο σοβιετικό οικονομικό μοντέλο το απαιτούσε.
Τροφή, ένδυση και υγεία
Αυτά τα οικονομικά προβλήματα έκαναν την καθημερινή ζωή στη Σοβιετική Ένωση κάτι λιγότερο από επιθυμητή. Το μέσο πουκάμισο που φορούσε κανείς στη δουλειά του κόστιζε το 10% του μέσου μηνιαίου μισθού: περίπου 170 λίρες αν το μεταφράσουμε σε σημερινά μεγέθη του Ηνωμένου Βασιλείου. Ένα χειμωνιάτικο παλτό για να προστατευθεί κανείς από το ρωσικό ψύχος κόστιζε έναν ολόκληρο μισθό, πράγμα που ίσως εξηγεί το γιατί σχεδόν το ένα τέταρτο του σοβιετικού πληθυσμού δεν είχε την πολυτέλεια να το αγοράσει.
Ως προς τα γεύματα, χρειαζόταν απλώς κανείς να περιμένει στην ουρά για κάποιες ώρες για να απολαύσει διπλάσιες πατάτες απ' ό,τι ο αντίστοιχος Αμερικανός (αλλά το μισό κρέας). Αν θέλατε να φυλάξετε τα αποφάγια σας στο ψυγείο, θα έπρεπε απλώς να περιμένετε κάποια χρόνια για να αποκτήσετε ένα. Μη χάσετε όμως το περιθώριο της μίας ώρας για να το παραλάβετε - δεν θα είχατε δεύτερη ευκαιρία. Αν θέλατε να γυρίσετε από τη δουλειά στο σπίτι σας με το αυτοκίνητό σας αντί να τρεμουλιάζετε φορώντας το πουκάμισό σας των 170 λιρών γιατί δεν μπορείτε να αγοράσετε παλτό, θα έπρεπε να περιμένετε μέχρι και δέκα χρόνια για να αποκτήσετε ένα. Το 1976 κυκλοφορούσαν μόλις 5 εκατομμύρια αυτοκίνητα στην ΕΣΣΔ - οι Αμερικανοί είχαν σχεδόν 100 εκατομμύρια.
Αν σε κάποιο σημείο της δεκαετούς αναμονής σας για ένα αυτοκίνητο αρρωσταίνατε, ήσασταν άτυχος. Το σοβιετικό σύστημα υγείας ήταν φρικτό. Υπήρχαν περίπου 30 φορές περισσότερα κρούσματα τύφου, 20 φορές περισσότερα κρούσματα ιλαράς, και τα ποσοστά επιτυχούς διάγνωσης καρκίνου ήταν στο μισό από τα αντίστοιχα στις ΗΠΑ. Ακόμη και συγκρινόμενη με άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, η ΕΣΣΔ δεν κατάφερνε να προσφέρει καλύτερα αποτελέσματα στις υπηρεσίες υγείας, παρά το γεγονός ότι είχε τη μεγαλύτερη αναλογία γιατρών-ασθενών στον κόσμο (42 ανά 10.000 πληθυσμού). Ενώ θα μπορούσατε να δείτε έναν “πιστοποιημένο” γιατρό, η ποιότητα των υπηρεσιών υγείας ήταν προβληματική. Πολλοί απόφοιτοι ιατρικών σχολών δεν μπορούσαν καν να διαβάσουν ένα ηλεκτροκαρδιογράφημα.
Όπως εξετάσει σε βάθος το Back in the USSR, οι συνέπειες του κεντρικού σχεδιασμού είναι επαχθείς. Ο κομμουνισμός υποσχέθηκε την ουτοπία, αλλά απέδωσε πιο δύσκολες, φτωχές και σύντομες ζωές.
--
Ο Daniel Pryor είναι ένας Young Voices Advocate.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 5 Δεκεμβρίου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
