Γράφει ο Kristian Niemietz*
Πήρα την πρώτη μου γεύση από το Twitter το καλοκαίρι του 2003.
Το Twitter, φυσικά, δεν υπήρχε ακόμα και δεν θα εμφανιζόταν παρά μόνο μετά από τρία χρόνια. Εγώ μάλιστα δεν θα άρχιζα να το χρησιμοποιώ παρά μόνο μετά από έντεκα χρόνια περίπου. Αλλά δεν μιλάω εδώ για την εταιρεία ή για την πλατφόρμα, αλλά για την κοινωνική δυναμική που κάνει το Twitter αυτό που είναι.
Παρακολούθησα μια μεγάλη εκδήλωση διαλόγου που διοργάνωσε το πανεπιστήμιό μου, όπου κύριος ομιλητής ήταν ο τότε Γερουσιαστής Οικονομικών του Βερολίνου. Το Βερολίνο, εκείνη την εποχή, διοικούταν από έναν «Κόκκινο-Κόκκινο» συνασπισμό, δηλαδή έναν συνασπισμό σοσιαλδημοκρατών και σοσιαλιστών, ο οποίος, καταρχήν, υποτίθεται ότι θα άρεσε στους φοιτητές. Αλλά η δημοφιλής άποψη της εποχής ήταν ότι η Γερουσία των Κόκκινων-Κόκκινων ήταν ένα σωρό νεοφιλελεύθεροι ξεπουλημένοι, που ήταν αριστεροί μόνο κατ' όνομα.
Η εκδήλωση κύλησε ανάλογα. Ο γερουσιαστής των Οικονομικών μετά βίας μπορούσε να αρθρώσει μια λέξη γιατί κάθε φορά που το προσπαθούσε, του φώναζαν, τον αποδοκίμαζαν και τον γιουχάριζαν. Καθώς η εκδήλωση συνεχιζόταν, όλο και περισσότεροι άνθρωποι συμμετείχαν στις αποδοκιμασίες, μέχρι που σχεδόν ολόκληρο το κοινό μετατράπηκε σε έναν αριστερό όχλο που χωρίς πολύ σκέψη φώναζε και ούρλιαζε.
Το χειρότερο κομμάτι της εκδήλωσης πάντως ήταν οι ερωταπαντήσεις καθώς είχε απλώς και μόνο τη λειτουργία του να δείξει κανείς εμφατικά το πού ανήκε. Καμία από τις «ερωτήσεις» δεν ήταν στην πραγματικότητα ερώτηση. Όλοι όσοι πήραν το μικρόφωνο το χρησιμοποίησαν απλώς για αποσπάσουν το χειροκρότημα εκφράζοντας αριστερές κοινοτοπίες που αρέσουν στο πλήθος. Αυτή η επαιτεία του χειροκροτήματος σύντομα μετατράπηκε σε έναν ανταγωνιστικό πόλεμο προσφορών, με κάθε άτομο που μιλούσε να προσπαθεί να υπερβεί τον προηγούμενο σε αριστεροσύνη.
Ο λόγος που, μετά από τόσα χρόνια, ακόμα θυμάμαι αυτή την εκδήλωση είναι ότι στη συνέχεια έγινα ενεργός χρήστης του Twitter και η κοινωνική δυναμική που είχε αυτή η εκδήλωση είναι σε μεγάλο βαθμό και η κοινωνική δυναμική του Twitter. Το Twitter είναι μια ψηφιακή έκδοση αυτής της αίθουσας διαλέξεων, την οποία μπορείτε να έχετε μαζί σας στην τσέπη σας και να έχετε πρόσβαση σ’ αυτήν από οπουδήποτε.
Ίσως λοιπόν εκ των υστέρων, θα έπρεπε να ήταν προφανές ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θα κατέληγαν να είναι αυτό που είναι σήμερα. Αλλά όσο παράξενο κι αν φαίνεται τώρα, στις πρώτες μέρες, ήταν κοινή η άποψη ότι (αυτό που ονομάζουμε τώρα) «κοινωνικά μέσα» θα οδηγούσαν σε μεγαλύτερο πολιτικό πλουραλισμό ενισχύοντας φωνές που δεν είναι οι κυρίαρχες. Οι ελευθεριακοί και οι ριζοσπάστες φιλελεύθεροι ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξοι ότι θα ήταν μεταξύ αυτών των επωφελούμενων. Το πίστευα κι εγώ αυτό τότε, και θα εξηγήσω γιατί έκανα τόσο λάθος.
Η βασική ιδέα εκείνη την εποχή ήταν απλή. Φανταστείτε ότι είχατε μια αντιδημοφιλή μειοψηφική γνώμη την εποχή πριν από το Διαδίκτυο. Θα σας ήταν αρκετά δύσκολο να συνδεθείτε με ομοϊδεάτες σας (τουλάχιστον ελλείψει μιας εδραιωμένης οργανωτικής υποδομής). Δεν θα ήταν ιδιαίτερα πιθανό να ζουν πολλά από αυτά τα άτομα κοντά σας, και ακόμα κι αν ζούσαν, θα ήταν δύσκολο να τα αναγνωρίσετε. Οι άνθρωποι με δημοφιλείς απόψεις τείνουν να τις επιδεικνύουν με κάθε ευκαιρία καθώς περιμένουν όταν αν τις εκφράσουν η κοινωνική ανατροφοδότηση θα είναι θετική. Αλλά οι άνθρωποι με μη δημοφιλείς απόψεις τείνουν να είναι πιο επιφυλακτικοί και να τις κρατούν για τον εαυτό τους.
Το διαδίκτυο άλλαξε τους κανόνες του παιχνιδιού για τους ανθρώπους με περιθωριακά ενδιαφέροντα και πεποιθήσεις, επειδή τους διευκόλυνε πολύ να συνδεθούν με άλλους ομοϊδεάτες. Επιπλέον, κατέστησε πολύ πιο εύκολο να μάθει κανείς εξαρχής για αυτά τα περιθωριακά ενδιαφέροντα και τις πεποιθήσεις. Το Twitter και το Facebook δεν είχαν ακόμα εμφανιστεί όταν ήμουν προπτυχιακός φοιτητής, αλλά υπήρχε μια μεγάλη ποικιλία διαδικτυακών φόρουμ συζήτησης: θυμάμαι ένα ελευθεριακό και ένα φιλελεύθερο φόρουμ που κυριαρχούνταν από ριζοσπάστες φιλελεύθερους. Προφανώς, υπήρχαν πολλά περισσότερα αριστερά φόρουμ συζητήσεων, και αυτά ήταν αρκετές τάξεις μεγέθους μεγαλύτερα όσον αφορά τον αριθμό των χρηστών. Αλλά σε σχετικούς όρους, το διαδίκτυο άλλαξε τα πράγματα πολύ περισσότερο για τους ριζοσπάστες φιλελεύθερους και τους ελευθεριακούς από ό,τι για την Αριστερά.
Η Αριστερά δεν χρειαζόταν το διαδίκτυο, γιατί ήταν ήδη ηγεμονική. Οι αριστεροί ήταν ήδη σε θέση να προσεγγίσουν όλους όσους ήθελαν. Ήταν ήδη σε θέση να διαδώσουν κάθε ιδέα που ήθελαν να διαδώσουν. Για αυτούς, το Διαδίκτυο ήταν ένα καλοδεχούμενο πρόσθετο, αλλά δεν τους χάρισε τη δυνατότητα να κάνουν κάτι που δεν θα μπορούσαν να κάνουν ούτως ή άλλως. Ειδικά αν ήσασταν αριστερός φοιτητής, ήταν εξαιρετικά εύκολο να μάθετε περισσότερα για τις αριστερές ιδέες και να προσεγγίσετε άτομα με παρόμοια σκέψη. Μέσα στις κοινότητες των φοιτητών υπήρχαν δεκάδες ποικιλίες μαρξισμού. Αν όμως παρεκκλίνατε από αυτή την ασφυκτική αριστερή ορθοδοξία, δεν θα είχατε πουθενά να πάτε.
Εγώ έμαθα για τις ελευθεριακές ιδέες μέσω του διαδικτύου και δεν θα τις είχα συναντήσει ποτέ χωρίς αυτό. Στην πραγματική ζωή, δεν ήξερα ούτε ένα άτομο που να ανήκει έστω και αόριστα σε αυτόν το ιδεολογικό χώρο. Πού και πού συναντούσα κάποιον υπερβολικά μετριοπαθή «φιλικό προς τις επιχειρήσεις» φιλελεύθερο, αλλά στον εκτός διαδικτύου κόσμο, για μένα το πολιτικό φάσμα τελείωνε εκεί.
Έτσι, για ένα μικρό χρονικό διάστημα, φαινόταν ότι η «πλευρά μας» μεγάλωνε ραγδαία (από μια εξαιρετικά χαμηλή βάση), ενώ η αριστερά ήταν στάσιμη (επειδή είχε ήδη εξαντλήσει τις δυνατότητες ανάπτυξής της). Αν προεξέτεινε κανείς αυτή την τάση έστω και λίγο, μπορούσε να φανταστεί έναν κόσμο στο εγγύς μέλλον όπου η αριστερά θα εξακολουθούσε να είναι κυρίαρχη, αλλά όχι πλέον ηγεμονική. Μπορούσες να φανταστείς έναν κόσμο όπου το αριστερό κυρίαρχο ρεύμα θα είχε να αντιμετωπίσει αρκετούς μικρότερους ανταγωνιστές, ένας από τους οποίους ήταν ένας αναβιωμένος, ανανεωμένος, ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός.
Όμως το ακριβώς αντίθετο έχει συμβεί. Η αριστερά είναι πλέον πιο ηγεμονική από ποτέ, και πουθενά περισσότερο απ’ όσο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Πως συνέβη αυτό;
Το φαινόμενο που εντοπίζαμε τότε όντως υπήρχε. Είναι αλήθεια ότι η πιθανότητα να σκοντάψουμε σε μη κυρίαρχες ιδεολογίες είναι τώρα πολλές φορές μεγαλύτερη από ό,τι ήταν πριν από το διαδίκτυο. Ως προς αυτό είχαμε δίκιο. Αλλά υπάρχει και ένα αντίρροπο αποτέλεσμα που δεν καταφέραμε να προβλέψουμε - το πώς το Διαδίκτυο θα αύξανε την ομαδική πίεση και τον κομφορμισμό.
Τουλάχιστον δύο σημαντικά πράγματα έχουν αλλάξει από τις πρώτες μέρες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης.
Πρώτον, δεν είμαστε πλέον διασκορπισμένοι σε δεκάδες διαφορετικά φόρουμ συζήτησης. Πλέον είμαστε όλοι συγκεντρωμένοι στο ίδιο μέρος: στο Twitter.
Οι άνθρωποι των οποίων οι απόψεις δεν είναι της μόδας στο Twitter αρέσκονται να λένε στον εαυτό τους ότι το Twitter είναι απλώς μια χωρίς σημασία μικρή αριστερή διαδικτυακή φούσκα. Αυτό έπαψε να ισχύει εδώ και πολύ καιρό. Το 2010, υπήρχαν λίγο περισσότεροι από 50 εκατομμύρια χρήστες του Twitter σε όλο τον κόσμο. Το 2021, ο αριθμός αυτός είχε αυξηθεί σε σχεδόν 400 εκατομμύρια. Η Βρετανία είναι μια ιδιαίτερα «τουιτεροποιημένη» χώρα, με πάνω από 17,5 εκατομμύρια χρήστες – περισσότερους από τη Γαλλία και τη Γερμανία μαζί. Αφαιρέστε αυτούς που είναι πολύ νέοι για να είναι στο Twitter και εκείνους που είναι πολύ μεγάλοι για να ενοχληθούν, και πλέον αυτός ο αριθμός αντιστοιχεί σε μια ξεκάθαρη πλειονότητα μεταξύ του πληθυσμού των νεαρών και μεσήλικων ατόμων.
Δεύτερον, το Twitter δεν είναι απλώς ένα εκατομμύριο φόρουμ συζητήσεων σε ένα. Είναι ένας χώρος που διέπεται από μια εντελώς διαφορετική δομή κινήτρων. Τα παλιά διαδικτυακά φόρουμ δεν είχαν κάτι το ισοδύναμο ούτε με τη λειτουργία «retweet» ή τη λειτουργία «μου αρέσει» (αν και ξεκίνησε, σιγά σιγά, με τα κουμπιά «upvote» και «downvote»). Βεβαίως, αν λέγατε κάτι δημοφιλές, μπορεί να λαμβάνατε θετικές απαντήσεις και αν λέγατε κάτι μη δημοφιλές, μπορεί να λαμβάνατε αρνητικές απαντήσεις. Αλλά τις περισσότερες φορές, δεν θα είχατε κανέναν τρόπο να ξέρετε πόσο δημοφιλής ή αντιδημοφιλής ήσασταν στο φόρουμ, και πολύ λιγότερο θα είχατε επομένως και το κίνητρο να συγκινήσετε ένα ακροατήριο.
Το Twitter, αντίθετα, έχει ένα σαφές σύστημα τιμωριών και ανταμοιβών. Αν εκφράσετε μια δημοφιλή γνώμη, θα λάβετε πολλά likes και retweets. Αν εκφράσετε μια γνώμη αντιδημοφιλή, αυτή θα χαθεί στον ωκεανό.
Φυσικά, αν φτάσετε στο Twitter με μια ήδη πλήρως διαμορφωμένη κοσμοθεωρία για την οποία είστε πολύ σίγουροι, αυτός ο μηχανισμός ανάδρασης δεν πρόκειται να σας παρασύρει. Αν είσαι λίγο πνεύμα αντιλογίας, ένα τρολ που του αρέσει να το μισούν, μπορεί ακόμη και να σας ωθήσει προς την αντίθετη κατεύθυνση. (Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο το Twitter έχει δημιουργήσει και μερικούς δεξιούς προβοκάτορες, μαζί με μια στρατιά «αφυπνισμένων» σοσιαλιστών.) Αλλά αν είστε ακόμα κάπως αναποφάστιστοι και αν σας ενδιαφέρει η δημοτικότητα και η κοινωνική θέση, τότε το σύστημα τιμωριών και ανταμοιβών του Twitter με την πάροδο του χρόνου θα σας ωθήσει να υιοθετήσετε δημοφιλείς απόψεις.
Σημειώστε εδώ πως δεν υπονοώ ότι οι άνθρωποι που υιοθετούν δημοφιλείς απόψεις είναι ανέντιμοι. Δεν λέω ότι υιοθετούν αυτές τις απόψεις απλώς για την κοινωνική τους επιρροή ενώ στα κρυφά πιστεύουν κάτι εντελώς διαφορετικό. Αυτό που λέω είναι ότι οι πολιτικές απόψεις είναι, σε μεγάλο βαθμό, «αυθυποβολιαίες». Μέσα σε ένα ορισμένο εύρος, μπορούμε να πείσουμε τους εαυτούς μας ότι οι απόψεις που μας ωφελούν όταν τις έχουμε είναι και οι πραγματικές μας. Δεν μπορείτε να πείσετε τον εαυτό σας ότι το φεγγάρι είναι φτιαγμένο από τυρί, ακόμα κι αν αυτή η άποψη ήταν, για κάποιο λόγο, η trendy άποψη της ημέρας. Μπορείτε όμως να πείσετε τον εαυτό σας ότι ο η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ είναι μια μισητή μισαλλόδοξη, ότι ο καπιταλισμός προκαλεί την κλιματική αλλαγή και τον ρατσισμό και ότι ο Τζέρεμι Κόρμπιν είναι ο Απόλυτος Πολιτικός.
Έτι λοιπόν, ναι, οι πιθανότητές σας να ανακαλύψετε ενδιαφέρουσες ιδέες εκτός του αριστερού κυρίου ρεύματος είναι πολύ μεγαλύτερες από ό,τι θα ήταν, ας πούμε, το 1992. Αλλά η κομφορμιστική πίεση να απορρίψετε γρήγορα αυτές τις ιδέες και να συμβαδίσετε με το αριστερό κύριο ρεύμα, είναι επίσης πολύ μεγαλύτερη. Αυτό το δεύτερο φαινόμενο ακυρώνει και υπερσκελίζει το πρώτο.
Κι αυτός, με λίγα λόγια, είναι ο τρόπος με τον οποίο οι φιλελεύθεροι έχασαν το διαδίκτυο και το κέρδισε η Αριστερά.
* Ο Kristian Niemietz είναι επικεφαλής πολιτικής οικονομίας στο Institute of Economic Affairs.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 30 Οκτωβρίου 2022 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 1828.org.uk και τη συνεργασία του ΚΕΦίΜ - Μάρκος Δραγούμης.
