Γράφει ο Adrian Nikolov*
Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η ετήσια ομιλία του Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν προς τον ρωσικό λαό περιλάμβανε μια έκκληση για αυτάρκεια, για το κλείσιμο της εθνικής οικονομίας και την κάλυψη όλων των αναγκών μόνο με εσωτερικούς πόρους. Παρ’ όλο που οι δηλώσεις ξένων ηγετών δεν συνδέονται άμεσα με την πραγματικότητα στη Βουλγαρία, τέτοιες ιδέες μπορούν να βρουν έδαφος και στο εσωτερικό, ειδικά στο πλαίσιο των προεκλογικών εκστρατειών.
Το περιεχόμενο του λόγου του Ρώσου Προέδρου δεν προκαλεί έκπληξη, δεδομένης της ξαφνικής διακοπής σχεδόν όλων των οικονομικών δεσμών της χώρας με τους εμπορικούς της εταίρους στην Ευρώπη:
«(…) θα δημιουργήσουμε μια πολύ ισχυρή και αυτάρκη οικονομία που δεν θα μένει άπραγη στον κόσμο, αλλά θα κάνει χρήση όλων των ανταγωνιστικών της πλεονεκτημάτων. Το ρωσικό κεφάλαιο, τα χρήματα που κερδίζονται εδώ, πρέπει να λειτουργήσουν προς όφελος της χώρας, για την εθνική μας ανάπτυξη. Σήμερα, βλέπουμε τεράστιες δυνατότητες στην ανάπτυξη των υποδομών, του μεταποιητικού τομέα, στον εγχώριο τουρισμό και σε πολλούς άλλους κλάδους».
Θα επικεντρωθούμε σε αυτές τις συγκεκριμένες λέξεις. Η έκκληση του Πούτιν απέχει πολύ από το να είναι πρωτοποριακό – βρίσκουμε σ’ αυτήν μια ώθηση προς τη δημιουργία όλων των οικονομικών ευεργετημάτων στο εσωτερικό, σε συνδυασμό με τη διατύπωση κατηγοριών προς εξωτερικές δυνάμεις που στοχεύουν να κλέψουν αυτά τα πλεονεκτήματα και να τα μεταφέρουν στο εξωτερικό. Παρεμπιπτόντως, ορισμένοι Ευρωπαίοι πολιτικοί έκαναν παρόμοιες δηλώσεις κατά τη ψήφιση των αρχικών μέτρων κατά του Covid.
Στο σύγχρονο οικονομικό πλαίσιο, μια τέτοια αυτάρκεια είναι αδύνατη. Μόνο η Βόρεια Κορέα πλησιάζει σε αυτό το είδος μοντέλου, αλλά ακόμη και αυτή η χώρα εισάγει πολλά, κυρίως από την Κίνα. Σε κάθε περίπτωση, η Βόρεια Κορέα δεν αποτελεί παράδειγμα οικονομικής ευημερίας ή υψηλού βιοτικού επιπέδου.
Ωστόσο, γιατί ακριβώς είναι ανεπιθύμητη η οικονομική αυτάρκεια; Σίγουρα φαίνεται ελκυστική – η χώρα να μη βασίζεται στη βούληση των άλλων και ως εκ τούτου να είναι απρόσβλητη από τις οικονομικές εξαρτήσεις που χρησιμοποιούνται ως όπλο εναντίον της. Ταυτόχρονα, οι καρποί της τοπικής παραγωγής να ωφελούν το έθνος που έχει εργαστεί για αυτούς. Δυστυχώς, αυτή η εξιδανικευμένη κατάσταση συνοδεύεται από μερικά προφανή προβλήματα.
Το πρώτο είναι η πρόσβαση στις πρώτες ύλες – η σύγχρονη παραγωγή απαιτεί πρόσβαση σε ένα ευρύ φάσμα μετάλλων, πηγών ενέργειας και αμέτρητων άλλων εισροών. Όταν ένα έθνος που προσπαθεί να είναι αύταρκες δεν μπορεί να τα αποκτά εσωτερικά όλα, τότε ολόκληροι βιομηχανικοί τομείς γίνονται αυτόματα απρόσιτοι. Το ίδιο ισχύει και για τα τρόφιμα – εάν το κλίμα δεν είναι κατάλληλο για την καλλιέργεια ορισμένων φυτών και την εκτροφή συγκεκριμένων αποθεμάτων ζώων, πολλά τρόφιμα θα ήταν απρόσιτα.
Ένα άλλο ζήτημα είναι η ανάγκη να παραχθούν τα πάντα επιτόπου. Όταν μια εθνική οικονομία έχει μικρή ζήτηση για ένα συγκεκριμένο (ας πούμε πολυτελές ή εξειδικευμένο) αγαθό, η πιθανότητα ένας τοπικός επιχειρηματίας να επιλέξει να το παράγει είναι μάλλον χαμηλή. Όταν η παραγωγή επιδιώκει να ικανοποιήσει μόνο την τοπική ζήτηση, είναι δύσκολο να επιτευχθεί εξειδίκευση και οικονομίες κλίμακας, εκτός εάν η ζήτηση συρρικνωθεί, ας πούμε, σε δύο μόνο τύπους παπουτσιών και ένα μοντέλο αυτοκινήτου μέσα σε δέκα χρόνια. Παρεμπιπτόντως, σε έναν τέτοιο κόσμο ζούσαμε στο πρόσφατο παρελθόν, σε περίπτωση που το έχει ξεχάσει κανείς.
Με την αυτάρκεια, η έρευνα και η ανάπτυξη γίνονται πολύ πιο δύσκολες – η τεχνολογική πρόοδος είναι ένα προϊόν παγκόσμιων δικτύων και κοινών προσπαθειών. Μια αυτάρκης χώρα, ωστόσο, προσπαθεί να φτάσει τον υπόλοιπο κόσμο στην καινοτομία, κάτι το απίστευτα περιοριστικό, ακόμα κι αν σκεφτούμε μόνο τη δεξαμενή εγκεφάλων που εργάζονται σε αυτό το έργο, η οποία περιορίζεται από τα εθνικά σύνορα. Η τεχνολογική υστέρηση γίνεται τότε αναπόφευκτη, επιδεινώνοντας την κατάσταση της χώρας, σε σύγκριση με πριν την αυτάρκεια.
Οι προσπάθειες για την επίτευξη αυτάρκειας οδηγούν σχεδόν εξ ορισμού στην ανάγκη για ολοένα μεγαλύτερες κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία ώστε να δωθεί ώθηση για τη δημιουργία μιας πιο αποτελεσματικής τοπικής οικονομίας. Κατά συνέπεια, εμφανίζονται μονοπωλιακοί παραγωγοί που δεν αντιμετωπίζουν καμία ανταγωνιστική πίεση. Αυτό είναι υπέροχο για τους καλά συνδεδεμένους διευθυντές τους, αλλά όχι για τον καθημερινό άνθρωπο.
Και η αυτάρκεια δεν βοηθάει ιδιαίτερα την αγορά εργασίας. Μια κλειστή οικονομία μπορεί να βασίζεται μόνο στο τοπικό εργατικό δυναμικό αλλά όχι σε ένα νέο ρεύμα μεταναστών σε περίπτωση ελλειμμάτων. Το πρόβλημα της εξσαφάλισης ειδικών για όλους τους τομείς της πολύπλοκης οικονομίας μας παραμένει επίσης άλυτο. Ταυτόχρονα, για κάποια άτομα με συγκεκριμένες δεξιότητες και ταλέντα, δεν υπάρχει περιθώριο εξέλιξης, καθώς δεν μπορούν να συμβάλουν σε μια οικονομία που δεν μπορεί να τα αξιοποιήσει πλήρως.
Δεν μπορούμε παρά να χαιρόμαστε που αυτή την αυτοκτονική οικονομική πορεία την ακολουθεί μια άλλη χώρα και όχι η δική μας. Φαίνεται ότι στη ρωσική περίπτωση, η «αυτάρκεια» δεν σημαίνει το πλήρες κλείσιμο της οικονομίας, αλλά μάλλον τον τερματισμό όλων των πιθανών δεσμών με τη Δύση.
Ωστόσο, πολλές από τις συνέπειες είναι ήδη ορατές – ελλείψεις αγαθών από τις τοπικές αγορές, επενδυτές που εγκαταλείπουν τη χώρα, και στάσιμο βιοτικό επίπεδο, κάτι το εντυπωσιακό για μια οικονομία του μεγέθους της. Όσο μικρότερη είναι η χώρα, τόσο πιο καταστροφικά είναι τα αποτελέσματα των προσπαθειών για αυτάρκεια – γι' αυτό πρέπει να ελπίζουμε ότι οι Βούλγαροι πολιτικοί δεν θα τολμήσουν στο μέλλον καν να σκεφτούν μια τέτοια ιδέα.
*Ο Andrian Nikolov είναι ερευνητής στο βουλγαρικό Institute for Market Economics, την παλαιότερη ανεξάρτητη δεξαμενή σκέψης για την οικονομική πολιτική στη χώρα.
**Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 2 Μαΐου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του 4Liberty.eu και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
