Η αποκωδικοποίηση της συμφωνίας Ισραήλ-Χαμάς, οι «γκρίζες ζώνες» που την περιβάλλουν και το πλαίσιο στο οποίο θα κριθεί η επόμενη ημέρα. Η μεγάλη εικόνα πίσω από τις πιέσεις των Ηνωμένων Πολιτειών για κατάπαυση του πυρός στη Λωρίδα της Γάζας· η Σαουδική Αραβία ως κλειδί για τις περιφερειακές ισορροπίες και ο ρόλος Τουρκίας και Κατάρ. Ο καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Δημήτρης Τριανταφύλλου μιλά στο Liberal και την Ευαγγελία Μπίφη για το σχέδιο Τραμπ, που ως όλα δείχνουν και όλοι ελπίζουν, έρχεται να σημάνει το τέλος του εφιάλτη των Ισραηλινών ομήρων και του ανθρωπιστικού δράματος των Παλαιστινίων.
Δύο χρόνια μετά την 7η Οκτωβρίου και έναν πόλεμο χωρίς τέλος, τη μεγάλη ανακούφιση σκιάζουν αβεβαιότητα, αγωνία και το ερώτημα εάν αυτή η συμφωνία επί της αρχικής φάσης του σχεδίου Τραμπ θα μπορέσει να μεταφραστεί σε μόνιμη κατάπαυση του πυρός. Ο βαθμός αφοπλισμού της Χαμάς, οι ισορροπίες στην κυβέρνηση Νετανιάχου και στο πολιτικό σκηνικό του Ισραήλ, η μεταπολεμική διοίκηση και ασφάλεια, η έμπρακτη στήριξη των αραβικών χωρών στο σχέδιο Τραμπ και, βεβαίως, η συνεχής πίεση του Αμερικανού προέδρου προς όλες τις πλευρές, με το βλέμμα στραμμένο στη μεγάλη εικόνα της Μέσης Ανατολής, θα αποτελέσουν τους καθοριστικούς «δείκτες» για τη συνέχεια, σύμφωνα με τον κ. Τριανταφύλλου.
Στο ερώτημα ποιος ήταν ο καταλυτικός παράγοντας που οδήγησε τη Χαμάς να εγκαταλείψει το ισχυρότερο διαπραγματευτικό της «χαρτί», αυτό των ομήρων, ο κ. Τριανταφύλλου παραπέμπει στη συνδυασμένη πίεση: το πολιτικό κλίμα που διαμόρφωσε ο Τραμπ, τη στήριξη των αραβικών χωρών στο σχέδιο που τέθηκε επί τάπητος και το σαφές μήνυμα προς τη Χαμάς ότι ούτε το Κατάρ ούτε η Τουρκία μπορούν να της παρέχουν στο μέλλον απεριόριστη προστασία. Ιδιαίτερη σημασία είχαν οι εγγυήσεις ασφαλείας που προσέφερε η κυβέρνηση Τραμπ στο Κατάρ, κάτι που η Ντόχα έλαβε σοβαρά υπόψη, ενώ για την Τουρκία ισχύει το ισοζύγιο κόστους-οφέλους της πλήρους στήριξης στη Χαμάς έναντι όσων μπορεί να αποκομίσει από μια υπερδύναμη, παράλληλα με τη σημασία της διατήρησης ρόλου και επιρροής στην ευρύτερη περιοχή.
«Η Χαμάς χάνει τα ερείσματά της, τα περιθώρια στενεύουν και το κατανοεί», αν και «ο πλήρης αφοπλισμός της είναι μάλλον απίθανος», κατά τον κ. Τριανταφύλλου καθώς διατηρεί «ρίζες» σε ριζοσπαστικοποιημένα τμήματα της κοινωνίας και αναπαράγει νέα μέλη ακόμα και όταν εξοντώνονται οι ηγέτες της. Πάραυτα, ο μοχλός πίεσης που ασκούν το Κατάρ, η Αίγυπτος, και σε μικρότερο βαθμό η Τουρκία, και η ανάγκη «επιβίωσης» την οδήγησαν να αποδεχθεί το πρώτο σκέλος του σχεδίου.
Κατά τον Δημήτρη Τριανταφύλλου, το κρίσιμο ζητούμενο αυτή τη στιγμή είναι να υλοποιηθεί η πρώτη φάση της συμφωνίας και να ασκηθούν ισχυρές, συντονισμένες πιέσεις με δεσμεύσεις και εγγυήσεις από όλες και προς όλες τις πλευρές, ώστε να διασφαλιστεί η συνέχεια. «Παρότι στηριζόμαστε στις θέσεις ενός Αμερικανού προέδρου που μπορεί μέσα σε πέντε λεπτά να αλλάξει άποψη, μέχρι στιγμής ο Ντόναλντ Τραμπ επιμένει και φαίνεται να έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει θετικά, πιέζοντας όλες τις πλευρές ότι κάποια βασικά πράγματα πρέπει να γίνουν. Γι’ αυτό και επικρατεί μια νότα αισιοδοξίας, που δεν είναι μόνο δική μας επιθυμία -είτε ως πολίτες είτε ως αναλυτές- αλλά εκφράζεται και από ηγέτες, με τον Αιγύπτιο πρόεδρο Αλ-Σίσι να συμπεριλαμβάνεται σε αυτούς», αναφέρει.
Η ειδοποιός διαφορά του τωρινού σχεδίου από παλαιότερες προτάσεις -και ιδίως από το «όραμα» Τραμπ περί «Ριβιέρας της Μέσης Ανατολής» χωρίς Παλαιστινίους- είναι ότι πλέον θεωρείται δεδομένο πως οι Παλαιστίνιοι θα παραμείνουν στη Γάζα. Αυτό εξηγεί και τη στήριξη των αραβικών χωρών, καθώς ανακουφίζει άμεσα κράτη όπως η Αίγυπτος και η Ιορδανία που δεν ήθελαν να υποδεχθούν πρόσφυγες, ενώ προσφέρει στα κράτη του Κόλπου το κίνητρο να στηρίξουν την ανοικοδόμηση.
Όσο για την αμερικανική διακυβέρνηση, έχει επενδύσει ιδιαίτερα στην επιτυχία του σχεδίου «κοιτώντας» τη μεγάλη εικόνα, σημειώνει ο έγκριτος καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής: «Πολύς λόγος μπορεί να γίνεται για την επιθυμία του Τραμπ να κερδίσει το Νόμπελ, όμως ο στρατηγικός στόχος των ΗΠΑ είναι να μην ανατραπούν οι περιφερειακές ισορροπίες και να διατηρηθεί ο έλεγχος των εξελίξεων σε μια στιγμή που το Ιράν παραμένει σταθερός αντίπαλος και η Κίνα ενισχύει διαρκώς την παγκόσμια επιρροή της».
«Σας θυμίζω ότι κατά την πρόσφατη κοινή συνέντευξη Τύπου στον Λευκό Οίκο, κατά την οποία παρουσίασε το σχέδιο για τη Γάζα, ο Ντόναλντ Τραμπ το συνέδεσε άμεσα με τις Συμφωνίες του Αβραάμ και τη στρατηγική προσέγγιση Ισραήλ-Σαουδικής Αραβίας. Το στοιχείο αυτό δεν εμπεριέχεται στα 20 σημεία της συμφωνίας, αλλά υποδεικνύει πού αποσκοπεί η Αμερική και πως και η ίδια πιέζεται να μην ανατραπούν όλα τα δεδομένα στην ευρύτερη περιοχή. Αυτός ήταν και ένας λόγος που κράτη του Κόλπου παρουσίαζαν για αρκετό καιρό έναν πιο μετριοπαθή λόγο, ωστόσο όσο η επιχείρηση στη Γάζα συνεχιζόταν και η καταστροφή και τα θύματα αυξάνονταν αναγκάζονταν να υιοθετήσουν σκληρότερο λόγο στις συνόδους του Αραβικού Συνδέσμου. Τώρα βλέπουμε ότι η Αμερική προσπαθεί ουσιαστικά να ‘σώσει την παρτίδα’ και πάλι», επισημαίνει.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες, σε συνεργασία με άλλες δυνάμεις, έχουν κινηθεί συντονισμένα: Σειρά μηχανισμών έχει ενεργοποιηθεί, με εμπλοκή και του Ιδρύματος Μπλερ, που έχει ήδη συντονιστεί με κυβερνήσεις της περιοχής. Οι αραβικές χώρες έχουν δώσει δεσμεύσεις στήριξης, καθώς δεν θέλουν να δουν την κατάσταση να εκτροχιάζεται. Δεν πρόκειται μόνο για τη Γάζα αλλά για τις ευρύτερες υπό διαμόρφωση ισορροπίες στη Μέση Ανατολή και όχι μόνο, τις ισορροπίες με τη Σαουδική Αραβία, την Τουρκία, ακόμη και την Ινδία, που θεωρείται σημαντικό αντίβαρο στην Κίνα. «Το ευρύτερο πλαίσιο είναι οι περιφερειακές ισορροπίες: η προσέγγιση Ισραήλ-Σαουδικής Αραβίας, οι Συμφωνίες του Αβραάμ, αλλά και ο μεγάλος ανταγωνιστής, η Κίνα - Οι ΗΠΑ δεν θέλουν να χαθεί ο έλεγχος των εξελίξεων», τονίζει ο Δημήτρης Τριανταφύλλου.
Πριν περάσουμε στο «κεφάλαιο» Τουρκία σε σχέση με τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή, συζητάμε γι’ αυτό καθαυτό το σχέδιο Τραμπ για τη Γάζα και τις «γκρίζες» του ζώνες. Ο Δημήτρης Τριανταφύλλου επισημαίνει πως η συμφωνία που είχε ανακοινωθεί από τον Λευκό Οίκο ήταν εξ αρχής αρκετά γενική και με σφιχτή διορία προς τη Χαμάς να απαντήσει, γεγονός που δεν τηρήθηκε και τελικά η διαδικασία πήρε πολύ περισσότερο χρόνο. Αυτό όμως επέτρεψε να μπουν στο τραπέζι κρίσιμες λεπτομέρειες. Το ζήτημα ήταν και είναι ακριβώς εκεί: οι λεπτομέρειες. Σε κάθε περίπτωση όμως, «η πρώτη φάση δημιουργεί ένα μεθοδολογικό πλαίσιο, ένα τρόπο δηλαδή με τον οποίο μπορούν να υλοποιηθούν και οι επόμενες».
Κατά τον καθηγητή του Παντείου, μετά τη δρομολογούμενη ανταλλαγή ομήρων και κρατουμένων, το μεγάλο ερώτημα που προβάλλει είναι ποιες είναι οι εγγυήσεις ότι θα τηρηθούν όσα συμφωνήθηκαν, ιδίως από την πλευρά της κυβέρνησης Νετανιάχου. «Όλα μεταφέρονται στο εσωτερικό του Ισραήλ και στο κατά πόσο ο Νετανιάχου, υπό την πίεση πολιτικών και δικαστικών υποθέσεων που τον βαραίνουν, θα συνεχίσει τη σκληρή του πολιτική, διατηρώντας συμμαχίες με σκληροπυρηνικούς εθνικιστές» δηλώνει, προσθέτοντας πως «παράλληλα, συζητείται εντός Ισραήλ ακόμη και το ενδεχόμενο αμνηστίας, κάτι που αν υλοποιηθεί θα μπορούσε να αλλάξει το πολιτικό σκηνικό και να διευκολύνει την επόμενη φάση».
«Η Χαμάς έχει χάσει σημαντική δύναμη πυρός και ισχύος από τις 7 Οκτωβρίου 2023 και έπειτα, παραμένει όμως συνομιλητής στη διαδικασία, έστω και αν δεν μετέχει άμεσα στις διαπραγματεύσεις», αναφέρει ο ίδιος. Κατάφερε να καθυστερήσει την αρχική εφαρμογή του σχεδίου, κάτι που σημαίνει ότι ακόμα διατηρεί ρόλο, αλλά αν θα ήθελε να έχει οποιοδήποτε πολιτικό ρόλο στο μέλλον θα έπρεπε να αλλάξει τακτική και να προσαρμοστεί, αν και άγνωστο πώς θα μπορούσε εκείνη να προσφέρει στους Παλαιστίνιους αυτά που έχουν ανάγκη: ασφάλεια, βασικές υποδομές και προοπτική.
«Υπάρχουν διεθνώς παραδείγματα οργανώσεων που μετεξελίχθηκαν σε πολιτικές δυνάμεις, όπως στην Ιρλανδία ή στην Ισπανία με τους Βάσκους. Κάτι αντίστοιχο επιχειρείται στην Τουρκία με το Κουρδικό και τη δήθεν συμφιλίωση με το PKK. Υπάρχουν, προηγούμενα που δείχνουν ότι θα μπορούσε να συμβεί σε βάθος χρόνου» σημειώνει, για να προσθέσει όμως ότι ένα από τα πάγια επιχειρήματα -και κατηγορίες- του Ισραήλ, αλλά και αρκετών αραβικών χωρών, είναι πως είχε δοθεί στους Παλαιστίνιους κατ’ επανάληψη η ευκαιρία να δημιουργήσουν κράτος και την απώλεσαν.
«Πρόκειται για την κατηγορία που στρέφεται κατά της Παλαιστινιακής Αρχής» επισημαίνει ο κ. Τριανταφύλλου: «Η Ευρωπαϊκή Ένωση συνεχίζει να τη χρηματοδοτεί, αλλά εκείνη είναι υποχρεωμένη να μην εξάγει ανασφάλεια αλλά να διαθέτει τις δομές ενός κράτους που λειτουργεί, ώστε το Ισραήλ να έχει τη δυνατότητα να διαπραγματευτεί με έναν συνομιλητή ικανό να ελέγχει το πλαίσιο στο οποίο βρίσκεται. Δεν έχουν καταφέρει ποτέ να το κάνουν αυτό οι Παλαιστίνοι. Για τους δικούς τους λόγους, και βλέπουμε και γνωρίζουμε πώς και η Φατάχ έχει χάσει την εξουσία στη Γάζα», επισημαίνει.
Μιλώντας για το ακανθώδες ζήτημα της μεταπολεμικής διοίκησης της Γάζας, ο Δημήτρης Τριανταφύλλου δίνει έμφαση στις άμεσες παροχές σε υγεία, νερό, αποχέτευση, τρόφιμα, ασφάλεια και παιδεία. Ως προς την ασφάλεια, υπενθυμίζει ότι εξαρχής υπήρχε η εκτίμηση πως το Ισραήλ δεν μπορεί να παραμείνει ως δύναμη κατοχής, εξ ου και συζητείται η εμπλοκή τρίτων χωρών. Παραμένει ερώτημα ποιες θα συμμετάσχουν σε μια διεθνή δύναμη σταθεροποίησης που προβλέπει το σχέδιο Τραμπ. Η Τουρκία έχει δηλώσει πρόθυμη, αλλά, όπως σημειώνει, είναι εξαιρετικά απίθανο κάτι τέτοιο να γίνει αποδεκτό από το Ισραήλ λόγω της οξυμένης ρητορικής. Αντίθετα, πιο πιθανή θεωρείται η εμπλοκή του Κατάρ και άλλων αραβικών χωρών, σε συνεννόηση με το Ισραήλ, με πιθανό τουρκικό ρόλο στο ανθρωπιστικό πεδίο μέσω της Ερυθράς Ημισελήνου.
Ο Δημήτρης Τριανταφύλλου θέτει στο επίκεντρο και το κρίσιμο ζήτημα της Δυτικής Όχθης, που παραμένει καθοριστικό για κάθε μελλοντική ειρηνευτική διαδικασία και την προοπτική δημιουργίας παλαιστινιακού κράτους, καυτηριάζοντας τη συνεχιζόμενη δραστηριότητα των εποίκων. Διακρίνει την εικόνα ενός άτυπου παζαριού με τις ΗΠΑ: να αποσιωπηθεί ζήτημα της Δυτικής Όχθης, αλλά ταυτόχρονα να γίνει αποδεκτό ότι οι Παλαιστίνιοι δεν θα εκδιωχθούν από τη Γάζα, καθώς η παρουσία τους εκεί θεωρείται απαραίτητη για να εξασφαλιστεί η στήριξη των αραβικών χωρών προς το Ισραήλ. Την ίδια στιγμή, η τελική κατεύθυνση θα εξαρτηθεί από τις εσωτερικές ισορροπίες στο ίδιο το Ισραήλ και από το αν οι ακραίες πολιτικές δυνάμεις θα αποδυναμωθούν ή θα ενισχυθούν τα επόμενα χρόνια, δηλώνει.
Αναφορικά με την Τουρκία και πώς ενδεχομένως επιδιώκει να «εξαργυρώσει» τη στάση της, ο κ. Τριανταφύλλου διευκρινίζει ότι η Άγκυρα δεν προσβλέπει μόνο στην εξαργύρωση της στάσης της, αλλά επιδιώκει να έχει ρόλο στην ευρύτερη περιοχή. «Η Τουρκία πόνταρε στην απομόνωση του Ισραήλ. Όσο συνεχιζόταν ο πόλεμος, τόσο πιο απομονωμένο θα έδειχνε το Ισραήλ και θα έχανε όλο και περισσότερα στηρίγματα. Τώρα, που διαφαίνεται μια πρώτη φάση εκεχειρίας και το ενδεχόμενο να σταματήσει η βία -έστω προσωρινά και ελπίζουμε περισσότερο,- η Τουρκία θα συνεχίσει να επιδιώκει ρόλο» σημειώνει.
«Για την Άγκυρα υπάρχει και η Συρία, όπου διαδραματίζει έναν ρόλο, αλλά εκεί δεν έχουν ξεκαθαρίσει τα πράγματα όσον αφορά τους Κούρδους, ενώ από την άλλη το Ισραήλ έχει αποδείξει ότι είναι ικανό να διαχειριστεί ταυτόχρονα πολλαπλά μέτωπα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο εξελίξεων η Τουρκία θέλει να σιγουρευτεί ότι θα έχει λόγο και θέση στη Μέση Ανατολή» εξηγεί ο καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο με μακρά ακαδημαϊκή εμπειρία στην Τουρκία.
Εφιστώντας δε την προσοχή στις Συμφωνίες του Αβραάμ για αποκατάσταση των σχέσεων του Ισραήλ με τους Άραβες γείτονές του, ο ίδιος επισημαίνει και ένα άλλο σημαντικό ζήτημα που αφορά ευρύτερα την περιοχή, εκείνο των εμπορικών διαδρόμων. Ο κ. Τριανταφύλλου παρατηρεί ότι πριν από την επίθεση της 7ης Οκτωβρίου 2023 είχε ανοίξει η συζήτηση για τον Οικονομικό Διάδρομο Ινδίας-Μέσης Ανατολής-Ευρώπης (IMEC), ο οποίος, αφήνοντας εκτός την Τουρκία, θα ξεκινούσε από την Ινδία, θα περνούσε από τις χώρες του Κόλπου, την Ιορδανία και το Ισραήλ και θα κατέληγε στην Ευρώπη μέσω Ελλάδας και Ιταλίας. Η Τουρκία, από την πλευρά της, άρχισε να διαμορφώνει παράλληλα σχέδια, όπως το Development Road Project μεταξύ Ιράκ και Τουρκίας, το οποίο θέλει να συνδυάσει με τον λεγόμενο Μεσαίο Διάδρομο (Middle Corridor) -μια διαδρομή που συνδέει την Κεντρική Ασία με την Ευρώπη μέσω Καυκάσου και Τουρκία- ο οποίος εν μέρει τέμνεται με τον κινεζικό «Δρόμο του Μεταξιού» (Belt and Road Initiative), αλλά διατηρεί και στοιχεία αυτονομίας. Στόχος της Άγκυρας είναι να συνεργαστεί με χώρες όπως η Ιταλία και η Ισπανία, ώστε να παραμείνει βασική πύλη εισόδου προϊόντων από την Ασία προς την Ευρώπη, επισημαίνει.
Τώρα που τα δεδομένα αλλάζουν, σύμφωνα με τον Δημήτρη Τριανταφύλλου, η Τουρκία φοβάται ότι οι εξελίξεις θα την οδηγήσουν σε απομόνωση. «Η Συρία έχει αποδυναμωθεί, το Ισραήλ έχει ενισχυθεί μέχρι ένα σημείο και η Τουρκία δεν θέλει να μείνει εκτός παιχνιδιού. Έχει φιλοξενήσει στελέχη της Χαμάς, έχει ιδιαίτερη σχέση με το Κατάρ το οποίο έχει χρηματοδοτήσει και συνεχίζει να χρηματοδοτεί μέρος της τουρκικής οικονομίας και επομένως έχει ρόλο να διαδραματίσει στην περιοχή», αναφέρει.
Ο κ. Τριανταφύλλου υπενθυμίζει επίσης ότι η στενή συνεργασία του Ισραήλ με την Ελλάδα ξεκίνησε όταν άρχισε να έχει τριβές με την Τουρκία και είδε ότι χάνει στρατηγικό βάθος. Σημειώνει όμως ότι η κατάσταση αυτή θα μπορούσε να αλλάξει. «Να θυμίσω ότι πριν από 15 χρόνια, όταν άρχισαν οι τριβές της Τουρκίας με το Ισραήλ -το επεισόδιο με τον Ερντογάν και τον Πέρες στο Νταβός το 2009, ή το 2010 με το Mavi Marmara, τότε η κυβέρνηση του Ισραήλ στράφηκε προς την Ελλάδα και ξεκίνησε αυτή η στενή συνεργασία» αναφέρει για να προσθέσει: «Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα πράγματα δεν μπορούν να αλλάξουν αύριο», καθώς «για το Ισραήλ η Τουρκία ήταν πάντα σοβαρό αντίβαρο έναντι του αραβικού κόσμου και η Άγκυρα το γνωρίζει αυτό». Υπό αυτό το πρίσμα αναφέρεται και στις πληροφορίες ότι οι Τουρκικές Αερογραμμές εξετάζουν αυτό το διάστημα να επαναλάβουν τις πτήσεις προς το Τελ Αβίβ.
Στην ίδια προσπάθεια της Τουρκίας να προασπιστεί τον ρόλο της στην περιοχή εντάσσεται, σύμφωνα με τον κ. Τριανταφύλλου, και η προσέγγισή της με την Αίγυπτο, που επίσης σχετίζεται και με το αν θα προχωρήσουν ή όχι τα σχέδια για τον Διάδρομο IMEC, καθώς τις δύο χώρες ενώνει το κοινό συμφέρον να μην υλοποιηθεί το σχέδιο αυτό. «Ένα από τα πλεονεκτήματα αυτού του διαδρόμου, αν υλοποιηθεί, είναι ότι συντομεύει κατά περίπου μια εβδομάδα τη διαδρομή μεταξύ Βομβάης και Πειραιά, σε σχέση με το να κάνεις την ίδια διαδρομή μέσω της Διώρυγας του Σουέζ, κάτι που φυσικά αφορά και την Αίγυπτο», αποσαφηνίζει.
«Γι’ αυτό, θεωρώ ότι η Τουρκία θα παραμείνει στο παιχνίδι. Δεν μπορεί να βγει εκτός, είναι περιφερειακή δύναμη και, καθώς θα διαμορφώνονται νέες ισορροπίες, το Ισραήλ ενδεχομένως μπορεί να τα βρει ξανά με την Τουρκία για να ελέγξει τις αραβικές χώρες. Υπ' αυτή την έννοια, η Τουρκία είναι κερδισμένη επειδή συμμετέχει σε όλες τις συνομιλίες» συνοψίζει την αναφορά του στην Τουρκία ο Δημήτρης Τριανταφύλλου.
* Ο Δημήτρης Τριανταφύλλου είναι καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Από το 2010 έως το 2023 διετέλεσε καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και διευθυντής του Κέντρου Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Kadir Has της Κωνσταντινούπολης. Είναι επίσης Διευθυντής Προγραμμάτων του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ).
