Τη γκρίζα ζώνη ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη, εντός της οποίας εξελίσσεται ο σύγχρονος αόρατος πόλεμος υψηλής τεχνολογίας, καθώς και την αντίστοιχη αδυναμία που περιβάλλει την απόδοση ευθύνης για δολιοφθορές και κυβερνοεπιθέσεις, αναλύει ο διεθνολόγος Αθανάσιος Μποζίνης, μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών της Εθνικής Αρχής Κυβερνοασφάλειας. Μιλώντας στο Liberal και την Ευαγγελία Μπίφη, τοποθετείται στον απόηχο του σαμποτάζ στον πολωνικό σιδηρόδρομο, το οποίο η Βαρσοβία αποδίδει σε ρωσικό «δάκτυλο».
Ο μη κυρυγμένος υβριδικός πόλεμος, με βάση τις κυβερνοεπιθέσεις, την παραπληροφόρηση και την ευρεία χρήση της τεχνητής νοημοσύνης, έρχεται να αλλάξει τη μορφή των σύγχρονων συγκρούσεων, επισημαίνει ο καθηγητής Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας, Νέων Τεχνολογιών και Βιοασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, καταγράφοντας τις πτυχές των κυβερνοεπιθέσεων, της παραπληροφόρησης, των ψυχολογικών επιχειρήσεων και των «black ops». Παρά ταύτα, υπογραμμίζει ότι τίποτα από αυτά δεν είναι πραγματικά καινούριο· οι πρακτικές υπήρχαν ανέκαθεν, τώρα έχουν αλλάξει τα μέσα. Ούτε και η Ρωσία είναι ο μόνος δρων στον παγκόσμιο ψηφιακό πόλεμο.
Τόσο λόγω της ίδια της φύσης του υβριδικού πολέμου, όσο και με βάση τους σημερινούς γεωπολιτικούς συσχετισμούς, ο κ. Μποζίνης στέκεται επιφυλακτικός έναντι της απόδοσης στη Μόσχα της ευθύνης για τη δολιοφθορά στον πολωνικό σιδηρόδρομο καθώς και για τα περιστατικά με τα drone στα ευρωπαϊκά αεροδρόμια. Ο ίδιος εκτιμά πως θα συνιστούσε στρατηγικό λάθος της Ρωσίας εάν άνοιγε τώρα νέα μέτωπα υβριδικού πολέμου με το ΝΑΤΟ, πολλώ δε μάλλον εάν σχεδίαζε μία επιθετική ενέργεια με συμβατικά μέσα, όπως αφήνουν να εννοηθεί οι ολοένα και συχνότερες σχετικές αναφορές, που υιοθέτησε προ ημερών και ο Γερμανός υπουργός Άμυνας, Μπόρις Πιστόριους, με τη δήλωση ότι η Ευρώπη «ίσως άφησε πίσω της το τελευταίο ειρηνικό καλοκαίρι».
Ακολουθεί το κείμενο της συνέντευξης:
Κύριε Μποζίνη, με αφορμή το πρόσφατο σαμποτάζ στη σιδηροδρομική γραμμή της Πολωνίας, που αποτελεί κομβική αρτηρία για την μεταφορά δυτικού οπλισμού προς την Ουκρανία, μπορούμε να αποτυπώσουμε τις κύριες μορφές υβριδικών απειλών που αντιμετωπίζει η ΕΕ;
Πρωτίστως, ας διευκρινίσουμε ότι με τους όρους υβριδικός πόλεμος και υβριδικές απειλές αναφερόμαστε στη χρήση συνδυασμού συμβατικών και μη συμβατικών μέσων για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων. Το βασικό χαρακτηριστικό των ενεργειών υβριδικού πολέμου είναι ότι κινούνται στη λεγόμενη γκρίζα ζώνη ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη - δηλαδή, δεν αποτελούν τυπική αιτία πολέμου.
Το δεύτερο βασικό στοιχείο του υβριδικού πολέμου και των υβριδικών απειλών είναι ότι εδράζονται στην τεχνολογία· ενώ παλαιότερα το ΝΑΤΟ χρησιμοποιούσε τη λέξη ασύμμετρες απειλές με μη συμβατικά μέσα, τώρα το κύριο χαρακτηριστικό είναι κυβερνοεπιθέσεις, παραπληροφόρηση, ψυχολογικός πόλεμος και κυβερνο-προπαγάνδα. Σε αυτή την εξίσωση σαφώς πρέπει να εντάξουμε το Διάστημα λόγω τηλεπικοινωνιακών δορυφόρων, μιλώντας πλέον και για θέματα αστρο-κυβερνοασφάλειας, άρα αστρο-κυβερνοεπιθέσεων. Διότι οποιοσδήποτε ελέγχει την πληροφορία πλέον μπορεί να κάνει την πρώτη σημαντική κίνηση στο πεδίο μάχης, κατ΄επέκταση και στο πεδίο άμυνας.
Προσωπικά, περιγράφω τον υβριδικό πόλεμο ως έναν αόρατο πόλεμο υψηλής τεχνολογίας. Στο πεδίο αυτό αξιοποιούνται στρατηγικές τεχνολογίες -ο κυβερνοχώρος, τα drone, η ρομποτική και πλέον η εκτεταμένη χρήση τεχνητής νοημοσύνης- με στόχο να υπάρξει αυτό το οποίο αποκαλούμε αποσυντονισμός του αντιπάλου και να οδηγηθεί σε μειονεκτική θέση σε οποιοδήποτε επίπεδο. Ο υβριδικός πόλεμος περιλαμβάνει οικονομική πίεση, ψυχολογικές επιχειρήσεις αλλά και διπλωματικά εργαλεία. Το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι μπορεί να εκδηλωθεί και μέσω των λεγόμενων «black operations», δηλαδή μυστικών επιχειρήσεων από ειδικές μονάδες με στοχευμένη αποστολή, που ξεκινούν από τη συλλογή πληροφοριών και φτάνουν έως την καταστροφή στρατηγικών στόχων. Ένας τέτοιος στόχος μπορεί να πληγεί είτε με drone είτε από ειδικές δυνάμεις χωρίς διακριτικά, αξιοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη και δυνατότητες του κυβερνοχώρου.
Συνεπώς, αυτό το οποίο βιώνουμε αυτή τη στιγμή δείχνει το μέλλον του πολέμου. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχει μία τάση πίεσης κάποιων χωρών με στόχο να καθυστερήσουν ή να μην υποβοηθήσουν την Ουκρανία. Ο πολωνικός σιδηρόδρομος, όπου σημειώθηκε η δολιοφθορά, ήταν η βασική δίοδος μεταφοράς πολεμικού υλικού στην Ουκρανία. Από εκεί και πέρα, δεδομένου ότι βρισκόμαστε στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να αποδοθεί ρητά ευθύνη διότι αυτό αποτελεί «casus belli».
Η Βαρσοβία «δείχνει» ρωσικό δάκτυλο. Εκτιμάτε πως πίσω από το σαμποτάζ στον πολωνικό σιδηρόδρομο βρίσκεται κεντρικά το Κρεμλίνο;
Θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η Ρωσία· από την άλλη όμως θα μπορούσε να αποτελεί και προβοκάτσια ώστε να κατηγορηθεί η Ρωσία ή και αυτόνομη δράση φιλορωσικών ομάδων. Το βασικό χαρακτηριστικό του υβριδικού πολέμου είναι ότι ουδείς κατηγορεί ή μπορεί να κατηγορήσει κάποιον ευθέως γιατί κανένας δεν μπορεί να αποδείξει τίποτα. Και το ζήτημα δεν είναι ποιος διεξήγαγε την εκάστοτε επίθεση ή δολιοφθορά αλλά ποιος είναι ο ηθικός αυτουργός - ποιος έδωσε την εντολή και γιατί.
Δεν απορρίπτω, λοιπόν, το να βρίσκεται η Ρωσία πίσω από το σαμποτάζ στην Πολωνία, αλλά ούτε και μπορώ να το συμμεριστώ. Αυτό ισχύει φυσικά και όσον αφορά τις πτήσεις drone σε ευρωπαϊκά αεροδρόμια. Ποιος «σήκωσε» ένα drone; Όλοι θα «κοιτάξουν» τη Ρωσία. Μπορεί όντως να είναι η ίδια η Ρωσία. Μπορεί όμως να είναι και προπαγάνδα κατά της Ρωσίας.
Να σας το θέσω αλλιώς: Από στρατηγικής άποψης, εάν διεξάγονται υβριδικές επιθέσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η φυσική αντίδραση είναι η θωράκιση και η αύξηση των αμυντικών προϋπολογισμών. Εάν, λοιπόν, η Ρωσία σχεδιάζει να εμπλακεί σε πόλεμο με τη Γερμανία και άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν θα ήταν προς το συμφέρον της να «δείξει» στην ΕΕ τα τρωτά της σημεία οδηγώντας την να οχυρωθεί.
Από τη στιγμή που δεν έχει κερδίσει τον πόλεμο στην Ουκρανία ή όσα διεκδικεί, η Ρωσία δεν θα μπορούσε σε κάθε περίπτωση να ανοίξει νέο μέτωπο με άλλες ευρωπαϊκές χώρες διότι αυτό συνεπάγεται πλέον απευθείας εμπλοκή με το ΝΑΤΟ. Θα ήταν στρατηγικό λάθος της Ρωσίας. Σε μία τέτοια περίπτωση θα ερχόμασταν πολύ πιο κοντά σε έναν πυρηνικό πόλεμο. Δεν θα μιλούσαμε για ευρεία χρήση μη συμβατικών μεθόδων, αλλά πυρηνικών οπλοστασίων καθώς πώς άλλως θα μπορούσε να ηττηθεί η Ευρωπαϊκή Ένωση - η Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο είναι πυρηνικές δυνάμεις.
Ποια στρατηγική εικόνα προκύπτει συνεπώς για τις προθέσεις της Μόσχας και ειδικά όσον αφορά τις απόπειρες αποσταθεροποίησης στην Ευρώπη;
Οι προσπάθειες αποσταθεροποίησης, παραπληροφόρησης ή επηρεασμού εκλογικών διαδικασιών -όπως έχει συμβεί αποδεδειγμένα στις Ηνωμένες Πολιτείες- δεν συνιστούν ολοκληρωτικό πόλεμο και, σε κάθε περίπτωση, δεν έχουν προκαλέσει θύματα, τουλάχιστον μέχρι στιγμής. Το φαινόμενο της αποσταθεροποίησης δεν είναι νέο· αυτό που έχει αλλάξει είναι τα μέσα. Σήμερα υπάρχουν το Διαδίκτυο, ο κυβερνοχώρος και τα εργαλεία παραπληροφόρησης. Οι υβριδικές και ψυχολογικές μέθοδοι που χρησιμοποιεί οποιαδήποτε χώρα για να διαμορφώσει ζώνες ασφάλειας δεν αποτελούν καινοτομία - εφαρμόζονται εδώ και 50 έως 100 χρόνια. Η διαφορά είναι ότι πλέον ενισχύονται από τις τεχνολογίες του μέλλοντος. Δολιοφθορές, εκστρατείες παραπληροφόρησης, παρεμβάσεις στον χώρο των πληροφοριών και επιχειρήσεις ηλεκτρονικού πολέμου αποτελούν καθημερινότητα τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και διεθνώς.
Πρόκειται για έναν αόρατο πόλεμο που μαίνεται «25 ώρες το 24ωρο». Και ως ειδικός στα ζητήματα υβριδικών απειλών και κυβερνοστρατηγικής, επισημαίνω ότι ο κυβερνοπόλεμος δεν είναι ούτε νέο ούτε ασυνήθιστο φαινόμενο. Επίσης σε κυβερνοπόλεμο και κυβερνοεπιθέσεις δεν εμπλέκονται μόνο κράτη μεταξύ τους, αλλά και ιδιώτες εναντίον κρατών, όπως και πολυεθνικές επιχειρήσεις εναντίον ανταγωνιστών τους. Χιλιάδες δεδομένα μπορεί να διαρρεύσουν στον κυβερνοχώρο και όλοι να υποψιάζονται τον δράστη, χωρίς όμως κανείς να μπορεί να επιρρίψει ευθέως την ευθύνη.
Από εκεί και πέρα, επαναλαμβάνω ότι όσο ο πόλεμος στην Ουκρανία βρίσκεται σε εξέλιξη, δεν θα είχε κανένα όφελος για τη Μόσχα να ανοίξει νέα μέτωπα, ακόμη και σε επίπεδο υβριδικού πολέμου - δηλαδή να προσφέρει η ίδια την ευκαιρία να κατηγορηθεί για επιθετικές ενέργειες εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στρατηγικά θα ήταν λάθος κίνηση.
Πώς ερμηνεύετε κατ’ επέκταση τις δηλώσεις και τις εκτιμήσεις Ευρωπαίων αξιωματούχων ότι ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα αποπειραθεί να δοκιμάσει τη συλλογική άμυνα του ΝΑΤΟ με μία επιθετική ενέργεια, πιθανώς στη Βαλτική, εντός των επόμενων ετών και ειδικά την αναφορά του Γερμανού υπουργού Άμυνας, Μπόρις Πιστόριους, ότι η Ευρώπη «ίσως άφησε πίσω της το τελευταίο ειρηνικό καλοκαίρι»;
Η Γερμανία, για κάποιο λόγο, θεωρεί ότι απειλείται άμεσα από τη Ρωσία - μια θέση που δεν έχουν υιοθετήσει ούτε η Γαλλία ούτε το Ηνωμένο Βασίλειο. Εδώ και αρκετό καιρό, το Βερολίνο μιλά για το ενδεχόμενο πολέμου της Ρωσίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση και καλεί σε προετοιμασία. Επικαλούμενη τη ρωσική απειλή, υπαρκτή ή μη, εκτιμώ ότι η Γερμανία πιέζει για τη διαμόρφωση ενιαίας ευρωπαϊκής στρατηγικής στον τομέα της διεθνούς ασφάλειας και, κυρίως, επιχειρεί να στρέψει την παγκόσμια -και ειδικότερα την ευρωπαϊκή - κοινή γνώμη ενάντια στη Μόσχα, την ώρα που λόγω και των άλλω γεγονότων διεθνώς ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει περάσει σε κάποιο βαθμό στο περιθώριο.
Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε ότι οι υβριδικές απειλές δεν προέρχονται μόνο από τη Ρωσία, αλλά επίσης από την Κίνα, άλλες ασιατικές χώρες, τις ΗΠΑ και την ίδια την Ευρώπη. Πρόκειται για έναν παγκόσμιο ψηφιακό πόλεμο, που δεν μπορεί να περιοριστεί σε έναν μόνο δρώντα αυτή τη στιγμή.
Παρόλα αυτά, η Γερμανία επικεντρώνει στη Ρωσία και την κατηγορεί ευθέως. Με το βλέμμα του διεθνολόγου και οικονομολόγου διακρίνω ότι βασικός σκοπός της είναι να εγείρει το αίσθημα συλλογικής ασφάλειας στην Ευρωπαϊκή Ένωση εν όψει πιθανών νέων απειλών, οι οποίες μπορεί να είναι οικονομικές ή ακόμη και πυρηνικές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Γερμανία είναι η μόνη μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη -πλην Γαλλίας και Ηνωμένου Βασιλείου- που δεν διαθέτει πυρηνικά όπλα. Θα μπορούσε να αντιμετωπίσει μόνη της τη Ρωσία χωρίς την πυρηνική «ομπρέλα» του ΝΑΤΟ; Προφανώς όχι. Συνεπώς, οι προειδοποιήσεις της λειτουργούν ως σήμα συναγερμού προς την ΕΕ και το ΝΑΤΟ για ενίσχυση της κοινής άμυνας.
Θα πω όμως και πάλι πως θα ήταν σοβαρό στρατηγικό λάθος για τη Ρωσία να ανοίξει νέο υβριδικό μέτωπο απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση για να «μετρήσει» τις αντοχές της και την ανθεκτικότητά της έναντι υβριδικών απειλών. Μια τέτοια κίνηση θα είχε ως αποτέλεσμα να θωρακιστεί ακόμη περισσότερο η Ευρώπη, βλέποντας τη Ρωσία ως μελλοντική απειλή. Αυτό με οδηγεί στη σκέψη ότι ακόμη και μετά τη λήξη του πολέμου στην Ουκρανία, ο μη κηρυγμένος, αόρατος υβριδικός πόλεμος ενδέχεται να παραμείνει μια σταθερή πραγματικότητα, όχι μόνο από τη Ρωσία αλλά και από άλλες χώρες.
Κύριε Μποζίνη, βάσει της επιστημονικής σας εμπειρίας πόσο επηρεάζεται ή κινδυνεύει η Ελλάδα από τακτικές υβριδικού πολέμου και πώς θωρακίζεται;
Η Ελλάδα, ως κομβικός στρατηγικός παράγοντας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και γεωγραφικός σύνδεσμος μεταξύ Ευρώπης, ιδίως των Βαλκανίων, και Ασίας, είναι προφανές και αποδεδειγμένο ότι δέχεται υβριδικές επιθέσεις από την Τουρκία, η οποία προωθεί το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας».
Ένα από τα βασικά πλεονεκτήματα της Ελλάδας -ιδίως μετά τα γεγονότα του 2020 στον Έβρο, όταν και διαχειρίστηκε με μεγάλη επιτυχία την υβριδική επίθεση- είναι ότι έχει πρωτοστατήσει στη διαχείριση υβριδικών απειλών. Στο πλαίσιο αυτό δημιουργήθηκε το Εθνικό Παρατηρητήριο Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών, υπό την Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης.
Το Παρατηρητήριο -στο πενταμελές επιστημονικό συμβούλιο του οποίου συμμετέχω- είναι το πρώτο που ιδρύθηκε σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης και ανοίγει τον δρόμο για μια ευρεία συνεργασία των ευρωπαϊκών χωρών στη διαχείριση κρίσεων που προέρχονται ειδικά από υβριδικές απειλές. Απειλές που, όπως έχουμε υπογραμμίσει, βασίζονται στις στρατηγικές τεχνολογίες και δεν μπορούν να προβλεφθούν.
Πρόσφατα, η πρόεδρος της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, ανακοίνωσε το σχεδιασμό για μία «ευρωπαϊκή CIA», η οποία θα έχει ως βασικό σκοπό την παροχή πληροφοριών και την διαχείριση υβριδικών κρίσεων, με στόχο τον συντονισμό, την παροχή πληροφοριών και την αποτελεσματική αντιμετώπιση υβριδικών κρίσεων. Η Ελλάδα, χάρη στη διετή λειτουργία του Παρατηρητηρίου, βρίσκεται ήδη στη σωστή κατεύθυνση και δείχνει το μέλλον.
Προχωρώντας, θεωρώ αναγκαία την ενίσχυση τόσο της οριζόντιας συνεργασίας μεταξύ όλων των υπουργείων, όσο και της κάθετης συνεργασίας με όλα τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ώστε να μπορεί να γίνεται η σωστή διαχείριση κρίσης μέσω της σωστής διαχείρισης πληροφορίας.
Σε κάθε περίπτωση, η Ελλάδα οφείλει να παραμένει σε αυξημένη επιφυλακή έναντι πιθανών υβριδικών επιθέσεων και απειλών από την Τουρκία και όχι μόνο.
* Ο Δρ. Αθανάσιος Η. Μποζίνης είναι Επίκουρος Καθηγητής «Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας και Νέων Τεχνολογιών - Βιοασφάλειας», Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Μέλος Επιστημονικού Συμβούλιου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών στην Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας - Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης
