Την Κυριακή έφυγε από τη ζωή ένας από τους πιο σημαντικούς οικονομολόγους του 20ού αιώνα, ο Douglas North. Δυστυχώς, το όνομά του παραμένει σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα. Κι όμως, ελάχιστοι διανοούμενοι έχουν εξηγήσει με τόση σαφήνεια τα βαθύτερα αίτια της ελληνικής κακοδαιμονίας. Ο North δεν ήταν απλώς ένας νομπελίστας που τιμήθηκε το 1993 και ξεχάστηκε. Ήταν ο άνθρωπος που μας θύμισε ότι η οικονομία δεν είναι μόνο αριθμοί και εξισώσεις, αλλά θεσμοί, κανόνες και κίνητρα. Αν οι πολιτικοί μας, διαχρονικά, είχαν διαβάσει North αντί για εγχειρίδια επιδοτήσεων, η Ελλάδα θα ήταν σήμερα μια διαφορετική χώρα.
Ο North γεννήθηκε το 1920 στο Κέμπριτζ της Μασσαχουσέτης και δίδαξε για δεκαετίες στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον και αργότερα στο St. Louis. Ξεκίνησε ως ιστορικός οικονομολόγος, μελετώντας την εξέλιξη των δυτικών οικονομιών, αλλά πολύ γρήγορα στράφηκε στο ερώτημα που έμελλε να τον απασχολήσει σε όλη του τη ζωή.
Γιατί κάποιες κοινωνίες προοδεύουν ενώ άλλες μένουν στάσιμες ή βυθίζονται στη φτώχεια και στην αστάθεια; Η απάντησή του ήταν καθαρή. Όχι, μόνο τεχνολογία, όχι μόνο κεφάλαιο, αλλά θεσμοί. Θεσμοί με την ευρεία έννοια, όχι απλώς οι γραπτοί νόμοι, αλλά και οι άγραφοι κανόνες, οι αξίες, οι προσδοκίες και τα κίνητρα που διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Με τη συμβολή του στα Νέα Θεσμικά Οικονομικά, επαναπροσδιόρισε την οικονομική ιστορία ως αυστηρή κοινωνική επιστήμη που συνδυάζει οικονομικά, ιστορία και πολιτική επιστήμη και άλλαξε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ανάπτυξη και τη διακυβέρνηση.
Η βασική ιδέα του North ήταν ότι η οικονομική πρόοδος εξαρτάται από την ποιότητα των θεσμών που μειώνουν την αβεβαιότητα και το κόστος συναλλαγών. Χωρίς προβλέψιμους και λειτουργικούς θεσμούς, χωρίς προστασία της ιδιοκτησίας, ανεξάρτητη δικαιοσύνη και ουσιαστική τήρηση των συμβολαίων, καμία κοινωνία δεν μπορεί να πετύχει βιώσιμη ανάπτυξη. Δεν τον ενδιέφεραν οι προβλέψεις για το ΑΕΠ του επόμενου τριμήνου, αλλά οι βαθιές δυνάμεις που διαμορφώνουν την πορεία των εθνών σε βάθος δεκαετιών. Γι’ αυτό το έργο του έγινε σημείο αναφοράς για όσους θέλουν να καταλάβουν γιατί κάποιες χώρες γίνονται πλούσιες ενώ άλλες παγιδεύονται σε κύκλους κρίσης, κρατισμού και πελατειακών εξαρτήσεων.
Αν κάποιος διαβάσει North με το βλέμμα στραμμένο στην Ελλάδα, η διάγνωση είναι αμείλικτη. Η χώρα δεν υστερεί σε υποδομές ούτε σε ανθρώπινο δυναμικό. Πάσχει στους θεσμούς. Στον τρόπο που λειτουργεί το κράτος, στον τρόπο που επιβάλλεται ο νόμος, στο πώς αντιμετωπίζεται ο ιδιώτης, στο πώς ανταμείβεται ή τιμωρείται η παραγωγή και η δημιουργία. Η ανομία, η κρατική αυθαιρεσία, ο κομματισμός, η διαφθορά δεν είναι «ατυχήματα», ούτε πολιτισμικά κλισέ για να τα λέμε στα πάνελ. Είναι θεσμικά αποτελέσματα. Είναι το λογικό προϊόν ενός πλαισίου κανόνων που προστατεύει τον ισχυρό, τιμωρεί τον συνεπή και καλλιεργεί τη βεβαιότητα ότι τίποτα ουσιαστικό δεν αλλάζει.
Κι όμως, στα περισσότερα ελληνικά πανεπιστήμια ο Douglas North, παραμένει στο περιθώριο. Τα προγράμματα σπουδών συχνά ταλαντεύονται ανάμεσα σε μια καρικατούρα υπερμαθηματικοποιημένης οικονομικής ανάλυσης και σε ιδεολογικά μανιφέστα μεταμφιεσμένα σε «πολιτική οικονομία». Οι φοιτητές ακούνε ατελείωτες καταγγελίες ενάντια στον καπιταλισμό, στον νεοφιλελευθερισμό, στο δημόσιο και το ιδιωτικό, αλλά ελάχιστοι έρχονται σε σοβαρή επαφή με την έννοια των θεσμών, της προστασίας των δικαιωμάτων, της ποιότητας της διακυβέρνησης. Με άλλα λόγια, ελάχιστοι μαθαίνουν το πιο κρίσιμο μάθημα για την ίδια τους τη χώρα. Ότι η Ελλάδα σέρνεται όχι επειδή «φταίει η Ευρώπη» ή «φταίει η αγορά», αλλά επειδή οι ίδιοι οι θεσμοί της είναι σχεδιασμένοι να παράγουν αναποτελεσματικότητα και εξάρτηση.
Ο North δεν μας προσέφερε μόνο ένα ψυχρό αναλυτικό εργαλείο για να περιγράψουμε αυτή την κατάσταση. Μας προσφέρει και κάτι πιο ελπιδοφόρο. Την πεποίθηση ότι οι θεσμοί αλλάζουν. Αργά, δύσκολα και μέσα από συγκρούσεις, αλλά αλλάζουν. Αν υπάρχει λοιπόν κάποιο μνημόσυνο που του αρμόζει από την Ελλάδα, δεν είναι μια τυπική αναφορά σε έναν διάσημο οικονομολόγο του εξωτερικού που απεβίωσε. Είναι η απόφαση να βάλουμε επιτέλους τη θεσμική σκέψη στο κέντρο της δημόσιας συζήτησης. Να απαιτήσουμε από τα πανεπιστήμιά μας να διδάσκουν North αντί για ξεπερασμένα ιδεολογικά σχήματα. Να απαιτήσουμε από την πολιτική μας τάξη να σταματήσει να ψάχνει σωτηρία σε καινούργια πακέτα χρηματοδότησης και να ασχοληθεί με το μόνο πράγμα που μπορεί πραγματικά να αλλάξει τη χώρα. Τους κανόνες του παιχνιδιού. Αυτό είναι το μήνυμα του Douglas North και είναι ίσως το πιο επείγον μήνυμα για την Ελλάδα σήμερα.
