Ανάγλυφο με παράσταση Δήμητρας και Κόρης, 1ο μισό 5ου αιώνα π.Χ. © Μουσείο Ακρόπολη / Σωκράτης Μαυρομμάτης
Από την Αννίτα Αποστολάκη
Εάν ακούσετε αρχαιολόγους να λένε «έγιναν Ελευσίνια Μυστήρια», πιθανότατα αναφέρονται χαριτολογώντας σε μια βραδιά με πολλά... παραλειπόμενα. Και αυτό γιατί κανείς δε γνωρίζει πλήρως τι γινόταν κατά τη διάρκεια αυτών των μυστηριακών τελετών της αρχαιότητας, οι οποίες πραγματοποιούνταν προς τιμήν της θεάς Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης. Το Μουσείο της Ακρόπολης, σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιότητων Δυτικής Αττικής, έχει συγκεντρώσει και παρουσιάζει από αυτήν τη Δευτέρα 26 Φεβρουαρίου έως την Πέμπτη 31 Μαΐου τα σημαντικότερα έργα που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη στην Ελευσίνα, για να μας μυήσει σε όσα γνωρίζουμε για τις ελληνικές τελετές που απέκτησαν οικουμενική αίγλη στα ρωμαϊκά χρόνια.
Παρόλο που υπάρχουν διαφωνίες ως προς τις απαρχές της λατρείας, τα αρχαιολογικά ευρήματα τοποθετούν χρονικά τα πρώτα Ελευσίνια Μυστήρια στα τέλη 8ου-αρχές 7ου αι. π.Χ. Το ιερό που στην πορεία εξελίχθηκε σε ένα από τα μεγάλα Πανελλήνια Ιερά αναπτύχθηκε γύρω από το σπήλαιο απ' όπου λέγεται ότι ανέβηκε η Περσεφόνη από τον Κάτω Κόσμο πίσω στον κόσμο των ζωντανών: το λεγόμενο «Πλουτώνιο». Η κ. Καλλιόπη Παπαγγελή του Μουσείου Ελευσίνας ανέφερε ότι επισκέπτες της έχουν πει ότι ο αρχαιολογικός χώρος φέρει ακόμα την ενέργεια των αρχαίων χρόνων.
Η τελετή, όμως, δεν ξεκινούσε από την Ελευσίνα: ξεκινούσε από το ιερό της θεάς Δήμητρας κάτω από το βράχο της Ακρόπολης, το Ελευσίνιο, το οποίο βρισκόταν στη βάση της Οδού των Παναθηναίων περιτοιχισμένο, έτσι ώστε να μένουν κρυφές οι τελετές που έκαναν μέσα οι Ιεροφάντες και οι Μύστες με τα Ιερά Αντικείμενα. Στη συνέχεια, μια πομπή μυημένων στη λατρεία, μαζί με όσους ήθελαν να μυηθούν σε αυτήν, ξεκινούσαν προς την Ελευσίνα διασχίζοντας την Ιερά Οδό, τον «ομφάλιο λώρο που συνέδεε το άστυ (την Αθήνα) με το σημαντικότερο ιερό του» εκτός των τειχών, όπως λέει η κ. Παπαγγελή. Γι' αυτό, στην έκθεση Η Ελευσίνα και τα μεγάλα μυστήρια παρουσιάζονται εκθέματα από όλες τις σημαντικές στάσεις της πομπής.
Η πρώτη ήταν το Ιερό του Απόλλωνα στο Δαφνί στη νότια πλευρά της Αρχαίας Ιεράς Οδού, το οποίο ανακαλύφθηκε πολύ κοντά στη Μονή Δαφνίου. Τον εξωνάρθηκα του καθολικού της μονής στήριζαν, άλλωστε, αρχαίοι κίονες πριν τους αποσπάσει (και αυτούς) ο Λόρδος Έλγιν και αφήσει μόνο έναν. Επόμενη στάση η σημερινή Λίμνη Κουμουνδούρου που βρίσκεται μεταξύ Χαϊδαρίου και Ασπρόπυργου, η οποία δημιουργήθηκε κατά την αρχαιότητα, όταν διανοίχθηκε η αρχαία οδός και έφραξε τη δίοδο των παρακείμενων πηγών προς τη θάλασσα. Η λίμνη αυτή στην αρχαιότητα ήταν ιερή, αφιερωμένη στη θεά Δήμητρα και την Περσεφόνη, και γι'' αυτό, δικαίωμα αλιείας σε αυτήν είχαν μόνο οι ιερείς του Ελευσινίου.
Η Φεύγουσα Περσεφόνη, 1ο μισό 5ου αιώνα π.Χ. © Μουσείο Ακρόπολη / Σωκράτης Μαυρομμάτης
Αφότου διέσχιζαν τη γέφυρα του Ελευσινιακού Κηφισού, τα τρία μεγάλα τοξωτά ανοίγματα της οποίας διασώζονται έως σήμερα, λίγο πριν μπουν στην πόλη της Ελευσίνας, έκαναν μια τελευταία στάση στο Ιερό της Αφροδίτης. Στις κόγχες του βράχου πίσω από το ιερό βρέθηκαν πολυάριθμα αναθήματα προς τη θεά, τα περισσότερα από τα οποία είναι σε σχήμα πουλιού ή αιδοίου (!) -ως σύμβολα γονιμότητας μεταξύ άλλων. Αυτά είναι τα πρώτα που θα συναντήσουμε κατά την είσοδό μας στην έκθεση, σε μια ξεχωριστή ενότητα με ολόγλυφα και ανάγλυφα γλυπτά της θεάς που βρέθηκαν στον ίδιο χώρο.
Ο υπόλοιπος εκθεσιακός χώρος έχει διαμορφωθεί στα πρότυπα του Τελεστηρίου, του κτιρίου στο Πανελλήνιο Ιερό της Δήμητρας και της Κόρης στην Ελευσίνα στο οποίο κατέληγε κατάκοπη η πομπή στο τέλος της ημέρας (κάπου εδώ να πούμε ότι λόγω της επιβεβλημένης νηστείας, δεν είχαν φάει τίποτα για δύο μέρες πριν την τελετή). Το Τελεστήριο ήταν ένας μεγάλος χώρος, ο οποίος εξωτερικά είχε μιμηθεί τον Παρθενώνα, όπως τόνισε ο πρόεδρος του Μουσείο Ακρόπολης, κ. Δημήτρης Παντερμαλής: είχε Μικρά και Μεγάλα Προπύλαια, Καρυάτιδες και αέτωμα, η παράσταση του οποίου έμοιαζε πολύ με αυτήν του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα. Στο εσωτερικό του, όμως, διέθετε και 8 σειρές από έδρανα περιμετρικά των πλευρών του, τα οποία ήταν ικανά να χωρέσουν έως και 5.000 άτομα.
Όταν όλοι είχαν συγκεντρωθεί, κάθε πηγή φωτός έσβηνε και ο χώρος βυθιζόταν στο απόλυτο σκοτάδι. Τότε ο Ιεροφάντης έβγαινε από ένα χώρο που υπήρχε μέσα στο Τελεστήριο, το Ανάκτορο, και φέρνοντας το φως με δάδες φώτιζε ξαφνικά όλο το χώρο (ένα μυστήριο που θα λέγαμε ότι έχει πολλά παράλληλα με την τελετή αφής του Αγίου Φωτός το Πάσχα). Tο αξίωμα του Ιεροφάντη ήταν εφ όρου ζωής και ήταν ένα από τα πιο αξιοσέβαστα στην αρχαιότητα: αυτό υποδηλωνόταν ιδιαίτερα από την ενδυμασία του, η οποία σε λαμπρότητα θύμιζε αυτή ενός ορθόδοξου Πατριάρχη στις μέρες μας, όπως σχολίασε ο κ. Παντερμαλής.
Το πιο γνωστό ίσως -και ένα από τα ελάχιστα- εκθέματα που απεικονίζουν τα Ελευσίνια Μυστήρια είναι ο πίνακας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ), ο οποίος παρουσιάζει την πομπή με τους πιστούς με τις δάδες και για πρώτη φορά εκτίθεται εκτός μουσείου, δίνοντάς μας την ευκαιρία να δούμε και το πίσω μέρος του, το οποίο φέρει κάποια ανεξιχνίαστα σύμβολα. Στο Μουσείο της Ακρόπολης θα βρείτε και μία από τις κολόνες σε σχήμα δάδας που υπήρχαν στην είσοδο του Ανακτόρου, η οποία στο κάτω μέρος της έχει σκαλισμένο ένα σταυρό -απόκτημα των χριστιανικών χρόνων. Κάτι που δε μας εκπλήσσει, βέβαια, καθώς το ανάγλυφο που εικονίζει πιο παραστατικά τα Ιερά Αντικείμενα των μυστηρίων είναι η μετόπη που βρίσκεται εντοιχισμένη πάνω από την είσοδο της εκκλησίας της Παναγίας Γοργοεπηκόου, δίπλα στη Μητρόπολη της Αθήνας ...
Κέρνος, τελετουργικό αγγείο από την Ελευσίνα © Μουσείο Ακρόπολη / Σωκράτης Μαυρομμάτης
Ένα από τα πρώτα εκθέματα που προκαλούν εντύπωση είναι η Φεύγουσα Περσεφόνη, η οποία έχει μια απίστευτη χάρη και ροή στην κίνηση -πραγματικά μοιάζει έτοιμη να φύγει από τον Κάτω Κόσμο. Όπως μας είπαν ο κ. Παντερμαλής και η κ. Παπαγγελή, είχε πρόσθετα μαλλιά από χαλκό. Επιβλητική και η ανασύσταση της παράστασης του αετώματος του Τελεστηρίου, τα αγάλματα της οποίας με έκπληξη ακούσαμε ότι είναι κατά το ήμισυ τα θραύσματα αγαλμάτων από το Μουσείο της Ελευσίνας και κατά το άλλο ήμισυ προπλάσματα από άλλα θραύσματα αγαλμάτων που βρίσκονται στο ΕΑΜ και δε δανείστηκαν για τις ανάγκες της έκθεσης... Στην έκθεση έχουμε, ακόμη, την ευκαιρία να δούμε ένα ανάγλυφο που εκτίθεται για πρώτη φορά: αυτό που απεικονίζει τον Ιεροφάντη Αγνούσιο, -από το δήμο Αγνούντα δηλαδή, αφού οι Ιεροφάντες δεν αποκαλούνταν με το μικρό τους όνομα από τη στιγμή που θα αναλάμβαναν το αξίωμα-, το οποίο έτυχε να είχε δει στις αποθήκες της εφορίας η κ. Παπαγγελή.
Με έκπληξη είδαμε να εκτίθεται και ένα γουρουνάκι, το οποίο, όπως μάθαμε, ήταν το ζώο με το οποίο έκαναν μπάνιο στη θάλασσα όσοι επιθυμούσαν να μυηθούν στη λατρεία, για να εξαγνιστούν (βέβαια, μετά το έσφαζαν). Σε μία προθήκη ξεπροβάλλουν πήλινα αγγεία σε περίεργα σχήματα: πρόκειται για κέρνους και πλημοχόες, ιερά σκεύη των τελετών, τα οποία περιείχαν θυμίαμα ή κάποιο υγρό και, όπως είπε ο κ. Παντερμαλής, πιθανότατα προσδένονταν στο κεφάλι των μυστών. Τα μυστήρια ολοκληρώνονταν ουσιαστικά με την επιστροφή των μυημένων στην Αθήνα, όπου γεμίζονταν δύο πλημοχόες με νερό ή κρασί από τους μύστες, τις οποίες ανύψωναν προσφέροντας χοές προς την ανατολή και τη δύση και προφέροντας μυστικές φράσεις.
Έτσι, ολοκληρωνόταν συμβολικά η διαδικασία της σποράς και του θερισμού, της ζωής και του θανάτου, αλληγορία του οποίου είχε θεωρηθεί ο μύθος της Δήμητρας και της κόρης της Περσεφόνης. Όλη η διαδρομή της πομπής των Ελευσινίων Μυστηρίων, μαζί με εικόνες και κατόψεις των κτιρίων, παρουσιάζεται σε ένα εξαιρετικό βίντεο του Κωνσταντίνου Αρβανιτάκη, το οποίο είναι εγκατεστημένο μέσα στο ομοίωμα του Ανακτόρου που βρίσκεται στο κέντρο της έκθεσης. Όπως το φως έβγαινε από τον πραγματικό χώρο στην αρχαιότητα, έτσι και το βίντεο φωτίζει τον πλασματικό χώρο και μας διαφωτίζει για όλα όσα θέλουμε να μάθουμε.
Τα Ελευσίνια Μυστήρια λέγονταν άρρητα, διότι όσοι συμμετείχαν λέγεται ότι δεν επιτρεπόταν να μιλήσουν για αυτά. Ίσως απλώς να μην μπορούσαν να αποτυπώσουν σε λέξεις όλη αυτήν τη μυσταγωγική εμπειρία που βίωναν, ίσως και να μην ήθελαν, διότι κάθε αποκάλυψη τιμωρούνταν με θάνατο. Ακόμη και αν δεν καταφέρνουμε ούτε εμείς να κατανοήσουμε πλήρως τι γινόταν στις τελετές, -όπως οι υπηρέτες στο Ιερό που μόνο να φανταστούν μπορούσαν, από τις λίγες εικόνες που διέθεταν-, η έκθεση αποτελεί μια πολύ καλή ευκαιρία για να κατανοήσουμε τον τόσο σημαντικό ρόλο που έπαιζε η Ελευσίνα στα αρχαία χρόνια.
Ελπίζουμε η ανάδειξή της ως Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2021 να επαναφέρει λίγη από αυτήν τη σημασία και την προσοχή, δίνοντας επιτέλους το πράσινο φως στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης να μεταφερθεί σε καινούριο χώρο και να δείξει πλήρως τις δυνατότητες της συλλογής του.
