«Θα συνεχίσω τις ανασκαφές με την πιο μεγάλη θέρμη στο ναό της Αθηνάς και θα συνεχίσω να πριονίζω τα ανάγλυφα. Είναι μια εργασία που απαιτεί χρόνο. Σε περίπτωση που δεν είναι δυνατόν να έχουμε το σύνολο της Πανδρόσου εγώ δεν απελπίζομαι για μία από τις Καρυάτιδες. Ελπίζω να μην μου δημιουργήσουν καμία δυσκολία για να συνεχίσω την ανασκαφή στο ναό της Αθηνάς και να μπορέσω να πάρω στην κατοχή μου όλα τα τμήματα γλυπτών που θα βρω.
Ο κύριος Χαντ έγραψε στην Εξοχότητά σας για λογαριασμό μου να προσκομίσετε στην Αθήνα μια δωδεκάδα πριόνια για μάρμαρο, διαφόρων μεγεθών το συντομότερο δυνατόν. Μου χρειάζονται τρία ή τέσσερα, 20 πόδια μακριά ώστε να κόψω ένα μεγάλο ανάγλυφο, το οποίο δεν μπορεί να μετακινηθεί, χωρίς να μειώσουμε το βάρος του. […] Πήρα την άδεια του Δισδάρη να κατεβάσω ένα δωρικό κιονόκρανο από τον Παρθενώνα, αλλά πρέπει να το πριονίσω στα δύο, αν το άλλο είναι αρκετά μεγάλο αυτό είναι τεράστιο. Οι πόρτες του κάστρου δεν είναι τόσο μεγάλες για να μπορέσει να περάσει».
Τζοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι προς Λόρδο Ελγιν, στις 5 Ιανουαρίου 1802.
Μια επιστολή που ακόμα και αν δεν είχε απομείνει το παραμικρό από τα Γλυπτά του Παρθενώνα τα οποία άρπαξε ο Ελγιν, θα μας πιστοποιούσε πως έγιναν σημαντικές καταστροφές κατά την εγκληματική καταβίβασή τους από τον ναό. Κι όμως, η Μεγάλη Βρετανία με θράσος υποστηρίζει πως ο Ελγιν απέκτησε νόμιμα τα γλυπτά.
Βουτηγμένο στο ψέμα και την ανηθικότητα, το Βρετανικό Μουσείο προτάσσει τώρα ένα νέο επιχείρημα, που καμιά σχέση δεν έχει με την αλήθεια. Όπως δήλωσε στη βρετανική εφημερίδα Guardian, ο αναπληρωτής διευθυντής του μουσείου, δρ. Τζόναθαν Γουίλιαμς «Μεγάλο μέρος της ζωφόρου αφαιρέθηκε στην πραγματικότητα από τα ερείπια γύρω από τον Παρθενώνα. Τα αντικείμενα αυτά δεν αποκόπηκαν όλα από το κτίριο, όπως έχει υποστηριχθεί».
Τα γεγονότα
«Κλοπή κατά συρροή από τον λόρδο Έλγιν» η αφαίρεση των γλυπτών κατήγγειλε η Υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, μιλώντας στην βρετανική εφημερίδα.
«Με την πάροδο των ετών, οι ελληνικές αρχές και η διεθνής επιστημονική κοινότητα έχουν αποδείξει με ακλόνητα επιχειρήματα τα αληθινά γεγονότα γύρω από την αφαίρεση των γλυπτών του Παρθενώνα» ανέφερε. «Ο Λόρδος Έλγιν χρησιμοποίησε παράνομα και άδικα μέσα για να κατασχέσει και να εξάγει τα γλυπτά του Παρθενώνα χωρίς πραγματική νόμιμη άδεια για να το πράξει, σε μια κατάφωρη πράξη κλοπής κατά συρροή».
Η Βρετανική πλευρά, στριμωγμένη από τις τόσες επιτυχίες μας στην UNESCO σχετικά με το επίμαχο, βγάζει μπροστά το Βρετανικό Μουσείο, διαστρέφοντας την πραγματικότητα όπως τη βολεύει. Η μόνη άδεια και μάλιστα ανεπίσημη που διέθετε το συνεργείο του Ελγιν ήταν να κάνει αντίγραφα από τα γλυπτά επί του ναού και να πάρει όσα ήθελε από αυτά που ήταν κάτω. Δεν είχε, δηλαδή, καμία άδεια να πριονίσει τα μάρμαρα για να κλέψει τη ζωφόρο και τις μετόπες. Ο Ελγιν κατέστρεψε και έκλεψε. Οσο και να προσπαθεί το Βρετανικό Μουσείο να τον βγάλει λάδι, για να δικαιολογήσει το μέγα ψέμα του πως έχει αγοράσει τα γλυπτά που νομίμως, δήθεν, κατείχε, από όλες τις πηγές προκύπτει το αντίθετο.
Κατεβάζοντας μια μετόπη
Ας δούμε και τα στοιχεία: «Μια μέρα του Σεπτέμβρη του 1802 μια μικρή ομάδα από Έλληνες, Τούρκους και Εγγλέζους μαζεύτηκε στην Ακρόπολη» γράφει ο Κυριάκος Σιμόπουλος. «Είχαν πάει εκεί για να παρευρεθούν στην αφαίρεση μιας μετόπης από το οικοδόμημα του Παρθενώνα, που παρίστανε έναν Κένταυρο ν’ αρπάζει μια γυναίκα. Σύμφωνα με την περιγραφή της σκηνής από τον Clarke:
«Κι ενώ παρατηρούσαμε τα διάφορά μέρη του ναού έρχεται ένας εργάτης και λέει στον Don Battista Lusieri ότι θα κατέβαζαν μιαν από τις μετόπες. Είδαμε αυτό το εξαίσιο γλυπτό να ανασηκώνεται από τη θέση του ανάμεσα στα τρίγλυφα. Αλλά ενώ προσπαθούσαν οι εργάτες να του δώσουν την κατάλληλη προεξέχουσα θέση για να αρχίσει η κάθοδος, ένα κομμάτι από την παρακείμενη τοιχοδομή χαλάρωσε εξαιτίας των μηχανημάτων. Και τότε γκρεμίστηκαν τα ογκώδη πεντελίσια μάρμαρα με φοβερό βρόντο και τα θρυμματισμένα κομμάτια τους διασκορπίστηκαν ανάμεσα στα ερείπια. Ο δισδάρης, βλέποντας την καταστροφή, δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τη συγκίνησή του. Παραμέρισε το τσιμπούκι του και δακρύζοντας Φώναξε: - Τέλος! Και δήλωσε με αποφασιστικότητα πως δε θα επέτρεπε με κανέναν τρόπο να συνεχιστεί η κατεδάφιση του ναού». (Κυρ. Σιμόπουλου, Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Γ1, σελ. 562-63).
Δεν έκλεψαν απλώς τα μάρμαρα, λοιπόν, από μια κατεχόμενη χώρα (η Ελλάδα ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία) αλλά προξένησαν και καταστροφές. «Αυτό το μάρμαρο μάς προκάλεσε πολλές φροντίδες και αναγκάστηκα να γίνω λίγο βάρβαρος» γράφει ο Λουζιέρι στον Ελγιν (λίγο, λέει ο αχρείος…)
Το πίσω μέρος μιας από τις βανδαλισμένες λίθους της ζωφόρου εκτίθεται στο Μουσείο της Ακρόπολης. Σε κοινή θέα είναι η πίσω όψη της, αλλά οι επιστήμονες γνωρίζουν πως μπροστά φαίνονται οι άθλιες παρεμβάσεις του συνεργείου του Ελγιν. Μάλιστα, ο πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης Δημήτρης Παντερμαλής τη δείχνει σε ηγέτες ξένων κρατών, λέγοντας πως κατά τη διάρκεια της αρπαγής, οι ζωφόροι τεμαχίστηκαν στα δύο κατά μήκος ώστε να αφαιρεθεί μάρμαρο που δεν έφερε ανάγλυφα και να μειωθεί το βάρος του φορτίου.
Ιούνιος του 1816
Στις 7 Ιουνίου 1816 το Βρετανικό Κοινοβούλιο αποφασίζει να καλύψει όλες τις παρανομίες του λόρδου Ελγιν και να αγοράσει αντί 35.000 στερλινών τα γλυπτά του Παρθενώνα, που εκείνος είχε αφαιρέσει βανδαλίζοντας το μνημείο,. Ηταν μια απόφαση καθοριστική αφού, όπως έχει πει ο Δημήτρης Παντερμαλής, είναι εντελώς διαφορετικό να ζητά σήμερα η χώρα μας τα γλυπτά από κάποιον απόγονο του Ελγιν και διαφορετικό να τα ζητά από τη Μεγάλη Βρετανία.
Ελληνες και ξένοι ερευνητές που έχουν ερευνήσει ντοκουμέντα από εκείνη την περίοδο, αποκαλύπτουν πολλά για το πώς μεθοδεύτηκε η όλη επιχείρηση και πώς ξεπλύθηκαν ή και απεκρύβησαν οι παρανομίες του Ελγιν.
Το φιρμάνι δεν υπάρχει
Το «φιρμάνι» του Καϊμακάν Πασά προς τον βοεδόδα της Αθήνας το 1801, υποτίθεται πως αποτελεί το κορυφαίο αποδεικτικό στοιχείο νόμιμης κατοχής. Όμως, δεν ήταν παρά μια φιλική επιστολή, σύμφωνα με τον Βασίλη Δημητριάδη, καθηγητή Τουρκολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και την επίτιμη γενική διευθύντρια αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού Ελενα Κόρκα. Αντίθετα με όσα ισχυρίστηκε ο Ελγιν (και δέχτηκε το βρετανικό κοινοβούλιο) με την επιστολή δινόταν στα συνεργεία που είχε στείλει ο λόρδος εκεί, άτυπη άδεια να ζωγραφίσουν, να κάνουν εκμαγεία, να ανασκάψουν και να μεταφέρουν τμήματα από επιγραφές ή γλυπτά που θα εύρισκαν κατά τις ανασκαφές. Αλλά, με προϋπόθεση να μην υπάρξει βλάβη ή φθορά στον «Ναό των Ειδώλων» όπως ονομαζόταν από τους Οθωμανούς ο Παρθενώνας. Κάτι που μονίμως και εντέχνως αποκρύπτεται επιμελώς.
Ο κ. Δημητριάδης απέδειξε πως το έγγραφο δεν έχει τη δομή φιρμανιού. Η κα Κόρκα, το χαρακτηρίζει μια «χαριστική» επιστολή ενός αξιωματούχου, του αναπληρωτή του Μεγάλου Βεζύρη, την οποία ο Ελγιν υπερέβη κατά πολύ.
Χειραγωγήσεις αξιωματούχων
Ενδιαφέρον είναι και το εύρημα της αρχαιολόγου Τατιάνας Πούλου, σε τεύχος του «Ανθεμίου» για τα 200 χρόνια από το δυστυχές γεγονός. Σχολιάζει επιστολή του αιδεσιμότατου Φίλιπ Χαντ, δεξιού χεριού του Ελγιν στην επιχείρηση αρπαγής. Εντοπίσθηκε στο αρχείο Ελγιν και αναγράφει ό,τι περιγράφεται στο λεγόμενο «φιρμάνι» με συμπληρώματα «γραφειοκρατικής» γλώσσας. Δηλαδή ο Ελγιν έδωσε συγκεκριμένο κείμενο, με την περιγραφή των αναγκών στον Καϊμακάμη, προκειμένου εκείνος να το αντιγράψει!
Η χειραγώγηση των αξιωματούχων αποδεικνύεται επίσης από την Ελενα Κορκα. Οι οθωμανικές αρχές στην Αθήνα, προφανώς επειδή γνώριζαν ότι είχαν παρανομήσει. ζήτησαν αναδρομική κάλυψή τους από την Υψηλή Πύλη Ο βεζύρης Γαζί Γιουσούφ Ζιγιά στέλνει επιστολή προς τον βοεβόδα της Αθήνας με την οποία τους ευχαριστεί για την πρέπουσα υποδοχή και φιλοξενία προς τον Ελγιν το 1802. Καμία λέξη για την αφαίρεση γλυπτών. Που σημαίνει πως η Υψηλή Πύλη αγνοούσε, αλλά διά της πλαγίας οδού ο Ελγιν νομιμοποίησε τις κλεψιές του. Όπως τονίζει η κ. Κόρκα, «η αδυναμία όλων των κειμένων αυτών είναι η ασάφειά τους και η ρητορικότητα των οθωμανικών εκφράσεων».
Σε επιστολή του ο Σερ Ρίτσαρντ Αντερ, ο οποίος χρημάτισε, επίσης, πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, αναφέρει στον Ελγιν ότι οι Οθωμανοί αξιωματούχοι της Πόλης αρνήθηκαν κατηγορηματικά πως είχε οποιοδήποτε δικαίωμα στα Μάρμαρα. Μεγάλο μέρος της συλλογής βρισκόταν ακόμα στην Αθήνα και ο βοεβόδας ζητούσε άδεια εξαγωγής. Ο αείμνηστος Ουίλιαμ Σεν Κλαιρ στο βιβλίο του γράφει πως οι αξιωματούχοι τού απάντησαν ότι ο Ελγιν «δεν είχε λάβει ποτέ άδεια να αφαιρέσει αρχαιότητες από την Ακρόπολη και δεν είχε καμία ιδιοκτησία επ’ αυτών.»
Η άδεια για να φύγει το δεύτερο μέρος της συλλογής δόθηκε το 1810 με έγγραφο του Καϊμακάμη Χουσεΐν Κιαμήλ προς τον βοεβόδα της Αθήνας. Ένα κείμενο που και πάλι έχει ασάφειες. Δεν αναφέρεται πουθενά «οθωμανική διοικητική αποδοχή αποξήλωσης γλυπτών από τα μνημεία της Ακρόπολης». Αναφέρονται σπασμένα μάρμαρα και αγγεία και δίνεται η άδεια μεταφοράς τους μετά από δώρα αξίας 1480 πιάστρων και 100 στερλινών στην Κωνσταντινούπολη και ένα ακόμη δώρο απροσδιόριστης αξίας στον Καϊμακάμη.
Όταν ο Ελγιν κλήθηκε να αποδείξει στο Βρετανικό Κοινοβούλιο πως οι ενέργειές του ήταν νόμιμες, ζήτησε από τον Αντερ νέα τροποποιημένη επιστολή, στην οποία να εμφαίνεται κάτι τέτοιο, απολύτως ψευδές όπως έχει πλέον αποδειχθεί. Μετά από πολλές τροποποιήσεις και διαγραφές σε σχέδια επιστολών, ο Ελγιν ικανοποιείται και στέλνει στον Αντερ το σχέδιο που του ζητά να καθαρογράψει και να αποστείλει στον ίδιον. Μία ακόμη πλαστογράφηση από έναν αξιωματούχο, τον οποίο χειραγώγησε ο επωφελούμενος λόρδος.
Λεηλασία, αχαλίνωτη καταστροφή
«Φοβερή επίθεση πάνω σ΄ ένα οικοδόμημα που μέχρι σήμερα θεωρείται από πολλούς, η ευγενέστερη και ωραιότερη από τις ανθρώπινες δημιουργίες» έχει χαρακτηρίσει η Μελίνα Μερκούρη τον βανδαλισμό από την Ελγιν, κατά τη διάρκεια της περίφημης ομιλίας την στην Oxfrod Union (προσκεκλημένη του φοιτητή τότε και σημερινού πρωθυπουργού Μπόρις Τζόνσον)
«Οταν έγινε η έφοδος στην πύλη των Καρυατίδων ο πυρετός ανέβηκε τόσο που ο Αιδεσιμώτατος Hunt έριξε την ιδέα να μετακινηθεί όλο το κτίριο αν από τη Βρετανική πολεμική μηχανή μπορούσε να αποσταλεί ένας άνθρωπος γι΄ αυτό. Ο Elgin ανατρίχιασε με την ιδέα και ζήτησε να σταλεί ένα καράβι. Το αίτημα δεν θεωρήθηκε εξωφρενικό, αλλά εκείνη τη στιγμή, δεν υπήρχε διαθέσιμο καράβι (Φαντάζεστε τι θα γινόταν αν υπήρχε).» είπε ανάμεσα σε άλλα η Μελίνα. Και συνέχισε:
«Για να αφηγηθώ όλη την τερατωδία χρειάζεται αρκετός χρόνος και αρκετή ψυχραιμία. Οι λέξεις "λεηλασία", "ερήμωση", "αχαλίνωτη καταστροφή", "αξιοθρήνητη συντριβή και συμφορά" δεν είναι δικές μου για να χαρακτηριστεί το γεγονός. Ειπώθηκαν από τους σύγχρονους του Elgin. Ο Horace Smith αναφέρεται στον Elgin σαν τον "ληστή των μαρμάρων ". Ο Lord Byron τον αποκάλεσε πλιατσικολόγο. Ο Thomas Hardy χαρακτήρισε αργότερα τα μάρμαρα σαν "αιχμάλωτους σ’ εξορία "».
