Η εμπιστοσύνη των πολιτών στους θεσμούς αποτελεί θεμέλιο για τη δημοκρατία. Στην Ελλάδα, όμως, αυτή η εμπιστοσύνη φαίνεται να κλυδωνίζεται επικίνδυνα. Τα τελευταία στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου δείχνουν ότι ακόμη και η Δικαιοσύνη – ο θεσμός που μέχρι πρόσφατα κρατούσε ψηλά την αξιοπιστία του δημόσιου συστήματος – χάνει πλέον το θετικό της πρόσημο.
Η ελληνική κοινωνία εμφανίζει χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης στους περισσότερους θεσμούς, από την κυβέρνηση και τα πολιτικά κόμματα μέχρι τα μέσα ενημέρωσης και τη δημόσια διοίκηση. Οι μοναδικοί θεσμοί που εξακολουθούν να απολαμβάνουν συγκριτικά υψηλή εμπιστοσύνη είναι η Αστυνομία και ο Στρατός. Η πτώση της εμπιστοσύνης στη Δικαιοσύνη αποτελεί ανησυχητικό δείκτη για τη λειτουργία της δημοκρατίας και την κοινωνική συνοχή.
Τρία βασικά συμπεράσματα
- Χαμηλή εμπιστοσύνη στους εθνικούς θεσμούς
Οι πολίτες δυσπιστούν απέναντι στην κυβέρνηση, τα κόμματα και τα μέσα ενημέρωσης. Πολλοί στρέφονται στο διαδίκτυο για ενημέρωση, όπου η υπερπληροφόρηση και οι ψευδείς ειδήσεις ενισχύουν τη σύγχυση και τη δυσπιστία. - Χαμηλή εμπιστοσύνη σε διεθνείς οργανισμούς
Η εμπιστοσύνη στον ΟΗΕ φτάνει μόλις το 29%, γεγονός που ενδέχεται να επηρεάσει την αποδοχή διεθνών αποφάσεων, όπως μια πιθανή προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για τις σχέσεις με την Τουρκία. - Μεγάλες διαφορές με τον μέσο ευρωπαϊκό όρο
Το ΝΑΤΟ συγκεντρώνει εμπιστοσύνη 53% στην Ε.Ε., ενώ στην Ελλάδα μόλις 21%. Η ελληνική δυσπιστία απέναντι στους αμυντικούς μηχανισμούς θέτει ερωτήματα για την εφαρμογή και αποδοχή μιας κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής ασφάλειας.
Η Δικαιοσύνη υπό πίεση
H Δικαιοσύνη διαχρονικά αποτελούσε έναν από τους θεσμούς με τα υψηλότερα επίπεδα εμπιστοσύνης στην ελληνική κοινωνία, γεγονός που την καθιστούσε κρίσιμο πυλώνα σταθερότητας για την πολιτική και κοινωνική ζωή. Ωστόσο, η εμπιστοσύνη των πολιτών εμφανίζει πλέον έντονες διακυμάνσεις. Μετά την πτώση της περιόδου 2008–2010, λόγω του παραδικαστικού σκανδάλου, και την ήπια μείωση γύρω στο 2019, συνδεδεμένη με το σκάνδαλο Novartis, η τελευταία πτώση σηματοδοτεί μια βαθύτερη και πιο ανησυχητική μεταβολή. Η τραγωδία των Τεμπών και η δημόσια διαχείρισή της από ΜΜΕ και πολιτικούς φαίνεται να επηρέασαν καθοριστικά την αντίληψη των πολιτών για την ικανότητα του θεσμού να λειτουργεί δίκαια, ανεξάρτητα και αποτελεσματικά.
Σε αυτή τη φάση, η πτώση της εμπιστοσύνης δεν συνδέεται με άμεσα περιστατικά παραβίασης της δικαστικής διαδικασίας, όπως στα προηγούμενα σκάνδαλα, αλλά με τη γενικότερη εικόνα που έχει σχηματίσει η κοινωνία για τη λειτουργία της Δικαιοσύνης. Οι πολίτες φαίνεται να την κρίνουν μέσα από την οπτική της δημόσιας διαχείρισης κρίσεων και την αλληλεπίδρασή της με τα υπόλοιπα κέντρα εξουσίας. Αυτή η «αλλαγή παραμέτρου» δείχνει ότι η εμπιστοσύνη πλέον εξαρτάται περισσότερο από την αντίληψη διαφάνειας και αξιοπιστίας του συστήματος στο σύνολό του, παρά από μεμονωμένα γεγονότα.
Η κοινωνία σε κρίση εμπιστοσύνης
Η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σε μια εύθραυστη ισορροπία: η συστηματική δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς, σε συνδυασμό με τη διαρκή χειραγώγηση της πληροφορίας στα κοινωνικά δίκτυα, δημιουργεί ένα υπόβαθρο εύφορο για κοινωνική αναταραχή. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στα πολιτικά κόμματα, στη Δικαιοσύνη, στα μέσα ενημέρωσης και ακόμα και σε διεθνείς οργανισμούς περιορίζει την ικανότητα των θεσμών να λειτουργούν αποτελεσματικά και να λαμβάνουν τη στήριξη της κοινής γνώμης σε κρίσιμα ζητήματα, όπως η ασφάλεια, η δημόσια τάξη ή οι διεθνείς διευθετήσεις.
Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν η κατάσταση μπορεί να αναστραφεί. Η απάντηση είναι δυσοίωνη, καθώς ούτε οι πολιτικοί ούτε τα μέσα ενημέρωσης φαίνεται να έχουν πραγματικό ενδιαφέρον για την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης. Η εμπιστοσύνη δεν ανακτάται μόνο με λόγια ή υποσχέσεις· χρειάζεται ορατή, συνεπής και διαφανής δράση, η οποία μέχρι στιγμής απουσιάζει.
Η εικόνα αυτή θυμίζει τη ρήση του Στωικού φιλόσοφου Σενέκα: «Ο μεγαλύτερος εχθρός του ανθρώπου είναι ο ίδιος του ο εαυτός». Στην ελληνική περίπτωση, ο «εχθρός» δεν είναι μόνο η πολιτική αδράνεια ή η αδυναμία των θεσμών, αλλά και η διάβρωση της εμπιστοσύνης στην κοινωνία η ίδια, που κινδυνεύει να μετατραπεί σε μόνιμο κοινωνικό φαινόμενο με σοβαρές πολιτικές και οικονομικές συνέπειες.
* O Αντώνης Παπακώστας είναι πρώην στέλεχος ΕΕ και Επιστημονικός Συνεργάτης, ΕΛΙΑΜΕΠ.
