Η επίσημη αναγνώριση της Σομαλιλάνδης από το Ισραήλ δεν αποτελεί διπλωματική ιδιορρυθμία ούτε αποσπασματική πολιτική πράξη. Συνιστά στρατηγική τοποθέτηση σε μια περιοχή όπου η θαλάσσια ασφάλεια, οι ενεργειακές ροές, οι κρίσιμες υποδομές και ο ανταγωνισμός ισχύος επανακαθορίζουν τις διεθνείς προτεραιότητες. Η Ερυθρά Θάλασσα και το Κέρας της Αφρικής δεν αποτελούν πλέον περιφερειακά θέατρα· μετατρέπονται σε κεντρικό άξονα της παγκόσμιας ασφάλειας και της γεωοικονομίας.
Η ισραηλινή κίνηση επιβεβαιώνει ότι η Σομαλιλάνδη αντιμετωπίζεται πλέον όχι ως νομική εκκρεμότητα, αλλά ως λειτουργικός γεωπολιτικός κόμβος σε μια ζώνη αυξημένου στρατηγικού ρίσκου, όπου η σταθερότητα δεν επιβάλλεται μέσω δηλώσεων, αλλά οικοδομείται μέσω παρουσίας, υποδομών και ελέγχου ροών. Για όποιον επιχειρεί σοβαρά στην περιοχή, μια τέτοια κίνηση δεν φαντάζει αιφνιδιαστική αλλά σε μεγάλο βαθμό αναμενόμενη.
Στρατηγική μνήμη και ιστορική συνέχεια (1960)
Η αναγνώριση της Σομαλιλάνδης από το Ισραήλ δεν προκύπτει σε ιστορικό κενό. Και ίσως αυτό είναι ένα σημαντικό γεγονός που πρέπει να επισημάνουμε. Τον Ιούνιο του 1960, κατά το σύντομο διάστημα ανεξαρτησίας της Βρετανικής Σομαλιλάνδης πριν από την ένωση με την Ιταλική Σομαλία, το Ισραήλ συγκαταλέχθηκε στα κράτη που αναγνώρισαν το νεοσύστατο κράτος. Η πράξη αυτή εντασσόταν στη στρατηγική της ισραηλινής περιφερειακής διπλωματίας, η οποία επιδίωκε τη δημιουργία δεσμών πέραν του αραβικού κόσμου, σε ένα περιβάλλον έντονης γεωπολιτικής απομόνωσης. Δεν έχει αλλάξει κάτι στην πολιτική του Ισραήλ.
Η πρόσφατη αναγνώριση συνιστά επανενεργοποίηση αυτής της στρατηγικής γραμμής, προσαρμοσμένης στις συνθήκες του 21ου αιώνα, όπου η γεωγραφία και η ασφάλεια των θαλάσσιων αρτηριών αποκτούν καθοριστικό ρόλο.
De facto κρατικότητα και θεσμική ανθεκτικότητα μετά το 1991
Από το 1991, η Σομαλιλάνδη έχει συγκροτηθεί ως de facto κράτος με λειτουργικούς θεσμούς, εκλογικές διαδικασίες, ένοπλες δυνάμεις και σταθερό έλεγχο της επικράτειάς της. Σε αντίθεση με τη νότια Σομαλία, έχει επιδείξει πολιτική συνέχεια και εσωτερική σταθερότητα σε μια περιοχή όπου η κρατική αποσύνθεση και η ένοπλη αστάθεια αποτελούν τον κανόνα. Κάτι το οποίο στηρίζει το Ισραήλ. Για γεωστρατηγικούς λόγους αλλά και θρησκευτικούς και πολιτικούς..
Πρέπει να τονίσουμε πως η θεσμική αυτή ανθεκτικότητα, δεν δημιουργεί αποσταθεροποίηση αλλά, αντιθέτως, επιβραβεύει μια ήδη διαμορφωμένη πραγματικότητα επί του πεδίου.
Θαλάσσια ασφάλεια, πειρατεία και τα Στενά του Άντεν
Η Σομαλιλάνδη βρίσκεται στον Κόλπο του Άντεν και πλησίον των Στενών του Μπαμπ ελ-Μαντέμπ, από όπου διέρχεται κρίσιμο ποσοστό του παγκόσμιου εμπορίου, των ενεργειακών μεταφορών και των υποθαλάσσιων ψηφιακών δικτύων. Η πειρατεία που αναδείχθηκε την πρώτη δεκαετία του 2000 κατέδειξε ότι η ασφάλεια των θαλάσσιων οδών δεν μπορεί να διασφαλιστεί αποκλειστικά μέσω διεθνών ναυτικών αποστολών.
Απαιτείται τοπική σταθερότητα, λειτουργικά λιμάνια, πολιτική προβλεψιμότητα και συνεργάσιμες αρχές. Σε αυτό το πλαίσιο, η Σομαλιλάνδη λειτούργησε ως άτυπος αλλά κρίσιμος παράγοντας σταθεροποίησης σε μια ζώνη όπου η κρατική κατάρρευση αποτελεί τον κανόνα. Το έκαναν σε συνεργασία με μεγάλες δυνάμεις, αλλά και συνεργατικά κράτη όπως και το Ισραήλ και τα ΗΑΕ.
Τουρκία και ανταγωνισμός επιρροής
Η τουρκική παρουσία στη Σομαλία αποτελεί δομικό στοιχείο του ανταγωνισμού ισχύος στην Ερυθρά Θάλασσα και κατά συνέπεια εναντίον των συμφερόντων κρατών του Αραβικού Κόλπου (με εξαίρεση το Κατάρ) και εναντίον των συμφερόντων του Ισραήλ.
Η Άγκυρα έχει αναπτύξει στρατηγική συνεργασία με την ομοσπονδιακή κυβέρνηση της Σομαλίας, εγκαθιστώντας στο Μογκαντίσου τη μεγαλύτερη τουρκική πρεσβεία παγκοσμίως και λειτουργώντας από το 2017 τη μεγαλύτερη υπερπόντια τουρκική στρατιωτική βάση και εκπαιδευτικό κέντρο (TURKSOM), που μεταξύ άλλων «εκπαιδεύει» τις στρατιωτικές δυνάμεις της Σομαλίας και έργα υποδομών τα οποία επί το πλείστων βοηθά τις πολιτικές της Τουρκίας.
Η στρατηγική αυτή δημιούργησε δομική εξάρτηση της Σομαλίας από την Τουρκία σε ζητήματα ασφάλειας, εκπαίδευσης και στρατιωτικής οργάνωσης. Ταυτόχρονα, περιόρισε δραστικά τον χώρο δράσης άλλων περιφερειακών δρώντων και λειτούργησε αποσταθεροποιητικά για τις ισορροπίες με τα κράτη του Κόλπου.
Πώς η τουρκική στρατηγική έβλαψε τα ΗΑΕ
Η τουρκική εμβάθυνση στη Σομαλία συνέπεσε με σοβαρή κρίση στις σχέσεις Μογκαντίσου-Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Οι δύο χώρες μέχρι το 2018, είχαν ισχυρές και αμυντικές σχέσεις. Το 2018, οι σομαλικές αρχές κατάσχεσαν περίπου 9,6 εκατ. δολάρια από Εμιρατινό στρατιωτικό αεροσκάφος το οποίο είχε προσγειωθεί στο αεροδρόμιο. Συνέλαβαν τους αξιωματικούς. Διέκοψαν προγράμματα στρατιωτικής στήριξης και εκπαίδευσης που χρηματοδοτούσαν τα ΗΑΕ. Προς εντολή άλλων, που ερχόντουσαν.
Το γεγονός αυτό δεν ήταν μεμονωμένο. Ήταν στοχευμένο. Αποτελεί μέρος της πολιτικής της Τουρκίας στην Αφρική από το 1994 και ευκαιριακή δια μέσου Κατάρ να περικυκλώσει την Αραβική Χερσόνησο. Και να δώσει λόγους παρουσίας του νέου τουρκικού αεροπλανοφόρου. Ανέδειξε την τουρκική παρουσία. Η Τουρκία επιδιώκει να καταστεί κυρίαρχη, αποκλείοντας ανταγωνιστικές επιρροές.
Για τα ΗΑΕ, η εξέλιξη αυτή σήμαινε πιθανή απώλεια στρατηγικού ερείσματος στη Σομαλία και ανάγκη αναπροσανατολισμού. Δεν είναι τυχαία αργότερα η διατάραξη σχέσεων ΗΑΕ-Τουρκίας τουλάχιστον μέχρι το 2021.
Το ισραήλ παρακολουθεί τα γεγονότα. Το 2015, η Σομαλιλάνδη παρείχε διευκολύνσεις για τη μετακίνηση Εβραίων από την εμπόλεμη Υεμένη. Το γεγονός αυτό, αν και χαμηλών τόνων, ανέδειξε επίπεδο εμπιστοσύνης και λειτουργικής συνεργασίας με το Ισραήλ, πέραν της τυπικής διπλωματίας. Δημιούργησε τις συνθήκες να πάρει ποσοστά των Εβραίων προς το Ισραήλ με ταχεία επιχείρηση. Οι Εβραίοι της περιοχής της Υεμένης αποτελούσαν το 1.5% του πληθυσμού.
Η σομαλιλάνδη έπαιξε ρόλο. Πιο νότια από το Τζιμπουτί, αλλά σημαντική γεωστρατηγική τοποθεσία για το Μπαμπ Ελ Μαντεμπ. Το Μπαμπ ελ Μαντέμπ γνωστό από τους ιστορικούς χρόνους «οι Πύλες των Δακρύων» είναι περίπου 26 χιλιόμετρα από το Ρας Μενχέλι στην Υεμένη έως το Ρας Σιγιάν στο Τζιμπουτί.
Το νησί Περίμ, γνωστό κατά την αρχαιότητα ως νήσος του Διοδώρου, χωρίζει το στενό σε δύο κανάλια, από τα οποία το ανατολικό, γνωστό ως Μπαμπ Ισκέντερ. Το νησί αυτό έπαιξε ρόλο. Κατά την επιχείρηση των Ισραηλινών και έφερε στο προσκήνιο πιθανές σχέσεις που δεν έχουν επισημοποιηθεί ακόμα με Σαουδική Αραβία αρχικά με την χρήση του εναέριου χώρου το 2020 για εμπορικούς λόγους. Όλα βασισμένα στο σύμφωνο του Αβραάμ. Κάτι το οποίο ισχύει και σήμερα στη συζήτησης προέκτασης του Συμφώνου Αβραάμ 2.
ΗΑΕ και Σομαλιλάνδη: συνειδητή στρατηγική επιλογή
Η απάντηση των ΗΑΕ ήταν η μετατόπιση βάρους προς τη Σομαλιλάνδη. Η εμιρατινή στήριξη δεν υπήρξε περιστασιακή αλλά συστηματική και μακροπρόθεσμη, με επίκεντρο τις λιμενικές υποδομές, τη ναυσιπλοΐα και την ασφάλεια.
Η επένδυση της DP World στο λιμάνι της Μπερμπέρα δημιούργησε κόμβο logistics και επιτήρησης θαλάσσιων ροών, εντάσσοντας τη Σομαλιλάνδη σε ένα ευρύτερο εμιρατινό δίκτυο ασφάλειας στην Ερυθρά Θάλασσα. Πρόκειται για κλασικό παράδειγμα hedging strategy απέναντι στην Τουρκία, με επιλογή ενός σταθερού, συνεργάσιμου και λιγότερο εκτεθειμένου πολιτικά εταίρου.
Παρότι υπάρχουν ενδείξεις φυσικού πλούτου, η πραγματική στρατηγική αξία της Σομαλιλάνδης εντοπίζεται στις υποδομές: λιμένες, θαλάσσιες αρτηρίες, υποθαλάσσια καλώδια δεδομένων και ενεργειακές διασυνδέσεις. Στον 21ο αιώνα, ο έλεγχος και η προστασία αυτών των υποδομών αποτελούν το νέο νόμισμα ισχύος. Και θα υπάρξουν και άλλα στον τομέα αγροτικών προϊόντων και άλλων φυσικών πόρων.
Σαουδική Αραβία και έλεγχος στρατηγικών στενών
Για τη Σαουδική Αραβία, η Ερυθρά Θάλασσα και τα Στενά του Μπαμπ ελ-Μαντέμπ αποτελούν προέκταση της εθνικής της ασφάλειας. Αλλά και το μέλλον εμπορικών ισοζυγίων. Η προστασία των ενεργειακών ροών και η αποτροπή εργαλειοποίησης της ναυσιπλοΐας καθιστούν αναγκαία την ύπαρξη σταθερών τοπικών εταίρων στην αφρικανική ακτή. Το γνωρίζουν όλες οι πλευρές που θα έχουν ανταπόκριση στο κάλεσμα της ανεξαρτησίας της Σομαλιλάνδης.
Η Σομαλιλάνδη εντάσσεται σε αυτή τη λογική ως παράγοντας προληπτικής σταθερότητας, σε μια περιοχή όπου το στρατηγικό κενό είναι εμφανές. Και αυτό το κάνει χρήση για την ανεξαρτησία της.
IMEC και στο βάθος, η ελληνική–κυπριακή-Ισραήλ τριμερής ή πολυμερής διάσταση: Μια σκληρή ασφάλεια
Ο IMEC δεν αποτελεί αναπτυξιακή αφήγηση αλλά υποδομή ισχύος. Δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς έλεγχο SLOCs, choke points και κρίσιμων κόμβων ασφάλειας στην Ερυθρά Θάλασσα. Οι επιθέσεις των Χούθι έχουν ήδη μεταφραστεί σε αυξημένα ασφάλιστρα και αναδρομολογήσεις με άμεσο κόστος.
Για την Ελλάδα, η ελληνόκτητη ναυτιλία επηρεάζεται άμεσα. Και για αυτό η Ελληνόκτητη ναυτιλία λειτουργεί με πιο διεθνή μέσα και δεν περιμένει απαραιτήτως το Ελληνικό κράτος, το οποίο όμως οφείλει να κινηθεί. Για την Κύπρο, η ασφάλεια των θαλάσσιων οδών συνδέεται με τον ρόλο της ως κόμβου υπηρεσιών. Το τριμερές Ελλάδα–Κύπρος–Ισραήλ μετατρέπεται σε πλαίσιο αποτροπής και προστασίας κρίσιμων υποδομών, με τη Σομαλιλάνδη να λειτουργεί ως νοτιοανατολικός κρίκος αυτής της αρχιτεκτονικής ασφαλείας και εμπορίου.
Η παρουσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης με δύο επιχειρήσεις στην περιοχή προσδίδει κάποια μέτρα ασφάλειας και προστασίας της ναυσιπλοΐας αλλά δεν περιλαμβάνει την αμεσότητα επιχειρησιακής κίνησης όταν υπάρχουν άμεσες πολιτικές και υβριδικές απειλές και διπλωματικά προσχώματα. Οι επιχειρήσεις της ΕΕ, είναι συγκεκριμένες.
Στρατηγική συνέχεια Μεσογείου–Ερυθράς Θάλασσας
Η ισραηλινή αναγνώριση της Σομαλιλάνδης εντάσσεται σε μια ευρύτερη αναδιάταξη ασφάλειας που συνδέει άμεσα την Ανατολική Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα. Και αφορά και την Ελλάδα και την Κύπρο όπως επίσης και τις Αραβικές χώρες που είναι ή θα ενταχθούν στο σχέδιο Αβραάμ 2, όπως και για τον IMEC αλλλά και την γενικότερη ναυσιπλοΐα. Αλλά και παρουσία στην Αφρική νότια και ανατολική. Για την Ελλάδα και την Κύπρο, δεν πρόκειται για περιφερειακή εξέλιξη αλλά για παράγοντα που επηρεάζει τη ναυτιλία, τις υποδομές και τη στρατηγική τους θέση αλλά προσδίδει και ευκαιρίες παρουσίας εφόσον ευοδωθούν οι όποιες συνεργασίες και συμφωνίες σε πρακτικό επίπεδο παρουσίας ελληνικών δυνάμεων εκεί όπου χρειαστεί.
Η Σομαλιλάνδη δεν αποτελεί πλέον περιφερειακή οντότητα. Ενσωματώνεται σε μια νέα αρχιτεκτονική ασφάλειας και ροών, όπου η Μεσόγειος και η Ερυθρά Θάλασσα συγκροτούν ενιαίο στρατηγικό χώρο. Και αυτό οφείλουμε να το μελετήσουμε, πρακτικά για τις επιλογές μας. Επιτέλους, εκτός στενών ορίων που βρισκόμαστε σήμερα.
*Ο Μάριος Παναγιώτης Ευθυμιόπουλος είναι επικεφαλής του Strategy International, Καθηγητής Διεθνούς Ασφάλειας και Στρατηγικής στο Τμήμα Πολιτικής και Διπλωματίας στο Πανεπιστήμιο Vytautas Magnus, στο Κάουνας της Λιθουανίας.
