Μανόλης Πρατικάκης: «Η σύγχρονη Κίρκη είναι ακόμη πιο πανούργα»

Μανόλης Πρατικάκης: «Η σύγχρονη Κίρκη είναι ακόμη πιο πανούργα»

Κάθε «συνάντηση» με τον ποιητή και ψυχίατρο Μανόλη Πρατικάκη, είναι ένα μέγιστο μάθημα αυτογνωσίας, αποτελεί «λίγα ακόμα βήματα προς το Φως».

Το ποιητικό του «Τα Δερβενάκια των Roling Stones» (εκδ. Αρμός) και το υπαρξιακό, οντολογικό πολυμυθιστόρημα «Ο αρχέγονος φρουρός» (εκδ. Κέδρος) υπήρξαν η αφορμή για να κάνουμε τον άγνωστο εαυτό μας, την εποχή και το προσωπικό και συλλογικό παρελθόν μας φύλλο και φτερό.

Ο Μανόλης Πρατικάκης μίλησε στο Liberal.gr για όσα του έμαθε η Επιστήμη, η Ποίηση και η Ζωή.

pdf

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα

-Κύριε Πρατικάκη, ποιος είναι στην εποχή μας και επί των ημερών μας «ο αρχέγονος φρουρός»;

Είναι ο ίδιος που ήταν από παλαιοτάτων χρόνων, από τότε περίπου που ο πρωτόγονος άνθρωπος πέρασε στον Homo sapiens και απέκτησε συνείδηση και ενσυναίσθηση και άρχισε να ζει σε οργανωμένες κοινωνίες. Από τότε άρχισε η ανάπτυξη και η πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου, αλλά και η διαστρέβλωση και η υποκρισία, στην προσπάθειά του να παρουσιάσει ένα εξιδανικευμένο πρόσωπο στους άλλους, οι οποίοι ήταν πλέον κριτές και αντίπαλοι του. 

Στα χρόνια της νεωτερικότητας αυτή η διαστρέβλωση μεταξύ φυσικού- διανοητικού μεγάλωσε τόσο και γι’ αυτό  παρατηρούμε την τόσο μεγάλη αλλοτρίωση στο σύγχρονο άνθρωπο της απληστίας και της υλοφροσύνης. Ο αρχέγονος φρουρός συμβολίζει την πρωταρχική μας φύση, την ακόμη άκοπη από τον ουρανό. Είναι κάτι βαθύτερο από το Υπερεγώ που ελέγχει την ηθική μας συμπεριφορά και τα κοινωνικά μας δρώμενα. 

Η φύση του αρχέγονου φρουρού είναι οντολογική, υπαρξιακή. Είναι σα να μας βλέπει το “μάτι" ενός δεύτερου τη στιγμή που παραβιάζουμε τη διέπουσα αρχή των φυσικών όντων και ασχημονούμε πάνω στους νόμους της φύσης. Αλλά και στο πνευματικό μας οικοσύστημα όταν αδικούμε ή εκμεταλλευόμαστε τους συνανθρώπους μας. Είναι ο φρουρός όπως στο υπόγειο (Ντοστογιέφσκι), πίσω από το κουρτινάκι και βλέπει τα πάντα, τις προθέσεις μας, τα κρυφά μας έργα, τα ψεύδη και τις στρεβλώσεις μας. Και το σπουδαίο είναι ότι μας ειδοποιεί, μας ενημερώνει, με αδέκαστο τρόπο. Μας καταδικάζει και συχνά καταδικάζοντάς μας, μας εξιλεώνει. Ο αρχέγονος φρουρός είναι τρομερός σαν τον άγγελο του Ρίλκε που πάνω του καθρεφτίζεται η ευτέλειά μας.

-Σε μια εποχή απόλυτης σύγχυσης και παρακμής, εσείς γράφετε ένα μυθιστόρημα για το απόλυτο Καλό, πάντα νικά το Καλό στη μάχη του με το Κακό;

Ασφαλώς δεν νικάει πάντα το Καλό στη μάχη με το Κακό. Ο μηχανοκίνητος πολιτισμός μας δημιούργησε έναν απέραντο αθέμιτο ανταγωνισμό που “έκαμε τους πάντες να γρονθοκοπιούνται" και να συναγωνίζονται με τους πάντες για το “Έχειν" και όχι για το “Είναι". Αυτή είναι η νέα βαρβαρότητα. Μας κάνουν να λειτουργούμε σαν τους τοξικομανείς. Η κοινωνία της κατανάλωσης, από σκεπτόμενους ανθρώπους, μας μετατρέπει σε καταναλωτικά πρεζόνια. Αντί βελανίδια μας προσφέρει δελεαστικά προϊόντα και με ξεδιάντροπο τρόπο αυτό το ονομάζει shopping therapy- θεραπεία με ψώνια. Ακριβώς σαν την Κίρκη, ώσπου έβαλε τους νήπιους συντρόφους του Οδυσσέα στο χοιροστάσιο. Η σύγχρονη Κίρκη είναι ακόμη πιο πανούργα. 

-Ο ήρωας σας, Οδυσσέας και πρίγκιπας Μίσκιν της εποχής, ταλαιπωρήθηκε. Ομως, είναι εφικτή η πορεία μας προς το Φως, χωρίς καθοδηγητή;

Θα έλεγα δυστυχώς όχι χωρίς καθοδήγηση. Εκτός εάν αφήσει κάνεις τα πράγματα με τους φυσικούς τους νόμους να εξελιχθούν νομοτελειακά, πράγμα που φαντάζομαι θα απαιτούσε αιώνες. Όντως ο ήρωας μου στον αρχέγονο φρουρό, είναι ένας άλλος Οδυσσέας, ένας άλλος πρίγκιπας Μίσκιν στον Ηλίθιο του Ντοστογιέφσκι (είναι αυτός που με επηρέασε να γίνω ψυχίατρος). Όμως οι σημερινές συνθήκες είναι διαφορετικές, παρότι υπάρχουν και σήμερα  Σειρήνες, Κίρκες, Σκύλες και Χάρυβδες, συμπληγάδες και νήπιοι σύντροφοι, με εντελώς αλλά χαρακτηριστικά, που εμποδίζουν «το γυρισμό στην πατρίδα». Οι δικοί μου ήρωες μάχονται όχι για να επιστρέψουν στη γνωστή τους πατρίδα, αλλά να γνωρίσουν και να κατοικήσουν στην ανεξερεύνητη Ήπειρο του βαθύτερου ψυχισμού τους, και ει δυνατόν ως το συλλογικό ασυνείδητο της φυλής. Γιατί μόνο εκεί θα βρουν εκείνο που γυρεύουν και εκείνο που Είναι. 

Η καθοδήγηση στους πολύπλοκους, αντιφατικούς και αδηφάγους καιρούς μας, που σφετερίζονται τη νιότη μας, είναι απαραίτητη, γιατί η πορεία της ιστορίας έχει δημιουργήσει όχι ενεργά πρόσωπα αλλά τυφλά ενεργούμενα της ιστορίας. Δεν προλαβαίνουμε να ζήσουμε, και στη θέση μας βάζουμε έναν άλλον. Έτσι «Ένας άλλος έζησε τη ζωή μας και τώρα πρέπει εμείς να πεθάνουμε στη θέση του», θα γράψει ο όσιος Λειβαδίτης που το έβαλα ως μότο, και είχα την τιμή να είναι φίλος μου. Υπάρχουν σήμερα πολλοί φορείς και παράγοντες για σωστή καθοδήγηση: ψυχαναλυτές, ψυχολόγοι, κοινωνιολόγοι, σχολές διαλογισμού, Γιόγκα, Day Hospital, Family Therapy και τόσα άλλα που μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στην πορεία μας προς την αυτογνωσία που είναι μέσον και σκοπός, ενδιαίτημα και ενδιαιτόμενο. 

-Γράφετε: «Κάθε συνάντησή μας για μένα είναι ένα ταξίδι σε χώρες άγνωστες κι άγνωστες θάλασσες. Είναι το ταξίδι προς τους μέσα ωκεανούς που σπάνια κάνουμε. Προς τον άγνωστο κι ανεξιχνίαστο μακρινό πλανήτη που είναι ο εαυτός μας», μέσα από τον άλλον,  γνωρίζουμε τελικά τον εαυτό μας;

Ναι, μόνο μέσα από τον άλλο η ετερότητα θα γίνει ταυτότητα. Η αγάπη προς τον άλλο είναι η μέγιστη, αυθεντικότερη και δραστικότερη ενέργεια που ενυπάρχει στον κόσμο. Αλλά για να αγαπήσουμε αληθινά πρέπει να έχουμε γνωρίσει Εκείνον τον άγνωστο που είναι ο εαυτός μας. Όλοι νομίζουμε πως τον γνωρίζουμε γιατί γνωρίζουμε μερικά εξωτερικά χαρακτηριστικά και κάποιες νοοτροπίες μας. Το γνώθι σ’ αυτόν είναι το μέγιστο διακύβευμα για την πορεία, την εξέλιξη και τη μοίρα του ανθρώπου. Κάπως πιο σοφός από εμάς, φαντάζομαι θα ήταν ο Σωκράτης που είπε: «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα» όταν το μαντείο των Δελφών αποφάνθηκε στο ερώτημα ποιος είναι ο σοφότερος άνθρωπος στην αρχαία Ελλάδα. Και το μαντείο είπε: «Σοφός μεν Σοφοκλής, σοφότερος Ευριπίδης. Σοφότερος δε πάντων ο Σωκράτης». 

Ο Φερνάντο Πεσσόα έγραψε πως όλος ο δυτικός πολιτισμός είναι θεμελιωμένος στην υποκρισία και το ψεύδος. Όλοι παρουσιάζουμε μια εικόνα εξωραϊσμένη, καλλωπισμένη κρύβοντας το αληθινό μας πρόσωπο, για να έχουμε την αποδοχή και την εύνοια του κόσμου. Είμαστε ζηλόφθονες, υποκριτές, δουλοπρεπείς, και κόλακες εκεί που προσδοκούμε κέρδη, υπεροπτικοί και αλαζόνες εκεί που φανταζόμαστε πως υπερισχύουμε. 
Δεν υπάρχει δυσκολότερο πράγμα από την Αυτογνωσία. Γιατί πρέπει να πας κόντρα με τα συμφέροντά σου και τις απέραντες πλάνες σου που είναι προσωπική Βαβέλ. 


-«Μέσα από το χαμερπές του ανθρώπου, ως αρχάγγελος ο πρωταγωνιστής  θυμίζει ότι ο Εωσφόρος και ο Άγιος ενδημούν μέσα μας» επισημαίνει στην κριτική της η Φωτεινή Τσαλίκογλου. Κύριε Πρατικάκη, «ο αρχέγονος Φρουρός» αυτό είναι; η πορεία μας από τον άγριο στον άγιο;

Ναι, αλλά όχι μόνο. Δεν θα’ θελα να χρησιμοποιήσω θρησκευτικούς όρους σε θέματα που άπτονται της Ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης. Η σπουδαία πεζογράφος και ψυχολόγος Φωτ. Τσαλίκογλου ανέλυσε τον Αρχέγονο Φρουρό με μοναδική διειαυτοκισδυτικότητα όσο κανένας άλλος προς το παρόν. Ναι, μέσα μας είναι όλα. Η πορεία μας όμως δεν είναι μόνο από τον άγριο στον Άγιο, δηλαδή από τα ένστικτα και τις παρορμήσεις του υποσυνείδητου, που δεν λογαριάζει τίποτα μπροστά στην ικανοποίηση των αναγκών μας (Προεγώ) έως τον Εισαγγελέα του Υπερεγώ που υπερασπίζεται τους ηθικούς κανόνες και τις δοσμένες κοινωνικές αξίες, που αν τις παραβείς τιμωρείσαι νομικά και κοινωνικά. 


-Ο έρωτας είναι η αλήθεια που ενίοτε δεν αντέχεται, μια ψευδαίσθηση για ό,τι δεν είμαστε και ό,τι δεν έχουμε, ή το ζωτικόν ψεύδος μιας άδειας ζωής τελικά;

Πολύ δύσκολη ερώτηση. Γιατί ο έρωτας έχει μια μεγάλη δόση μαγείας και υπέρβασης των κανόνων. Μια ρευστή υποκειμενικότητα που υπακούει στην αρχή της απροσδιοριστίας. Σίγουρα έχει μια δόση ψευδαίσθησης και αυταπάτης αφού αντιτίθεται και προσπαθεί να αντικρούσει το θάνατο. Ίσως μέσα στον έρωτα υπάρχει μια μεταφυσική πλάνη για να καλύψει δικά μας οντολογικά κενά και ένα σωρό ανασφάλειες και φόβους. Αλλά μήπως ο άνθρωπος δεν ζει συνεχώς μέσα στις αυταπάτες, τις φαντασιώσεις και τις πλάνες, για να κατευνάσει τον τρόμο του θανάτου και το εφήμερο της ζωής; Όμως αυτός που βιώνει τον έρωτα, όποιο κενό και αν προσπαθεί να καλύψει, είναι κάτι ζωντανό, το βιώνει με ένα υπέροχο μεγαλείο. Τον κάνει να ξεχνά την καθημερινή δυστυχία, αυτό που ονομάζω «Την θλιβερή εποποιία της καθημερινότητας». Άρα ούτως ή  άλλως είναι ιαματικός, θαυματουργός, ουράνιος και παραδείσιος. Αφού έτσι τον βιώνουμε.


-Και τα δυο βιβλία σας, το μυθιστόρημα «Ο αρχέγονος φρουρός» και το ποιητικό «Τα Δερβενάκια των Rolling Stones» είναι, όπως σοφά επισήμανε η κυρία Τσαλίκογλου, «Δώρο  Αυτογνωσίας-Αθανασίας σε θανατολάγνους καιρούς». Τελειώνοντάς τα κι εσείς «βγήκατε» αλλιώς;

Όντως το βαθύτερο νόημα του βιβλίου είναι μια προσπάθεια να γνωρίσουμε αυτόν τον άγνωστο που κατοικεί μέσα μας. Ο βαθμός συνειδητότητας του μέσου ανθρώπου θεωρείται πως είναι γύρω στο 20%. Δεν έχουμε χρόνο να ασχοληθούμε σοβαρά και ουσιαστικά με τον εαυτό μας. Να ξεδιαλύνουμε τα μέσα μας σκοτάδια και τις δυνάμεις του ασυνείδητου που αποφασίζουν για εμάς, χωρίς εμάς .Η πάθησή μας μέσα στην ιστορική διαδρομή είναι ότι πρέπει να υπερασπίσουμε τον εαυτό μας πάση θυσία. Να έχουμε πάντα δίκιο. Να φταίνε πάντα οι άλλοι. Να καλωπίζουμε και να ωραιοποιούμε απέναντι στους άλλους, την εικόνα μας, με υποκρισία, με παρασιώπηση, με ψεύτικες κολακείες, χαμόγελα και ευγένειες για να είμαστε αρεστοί και να έχουμε τα προσδοκώμενα κέρδη. Φτιάχνουμε ένα ψεύτικο πορτραίτο και οι άλλοι φτιάχνουν για εμάς ένα πρόσωπο για δική τους πάντα χρήση. 

Τελειώνοντας τα όχι, «δεν βγήκα αλλιώς». Γιατί δεν είναι θεωρητικές σκέψεις αλλά λόγος βιωμένος. Σαν ψυχίατρος αλλά και σαν ποιητής, μέσα από τις συναρπαστικές εμπειρίες που έχω βιώσει, αλλά και μέσα από τις εσωτερικές ζωές των ασθενών μου και κυρίως μέσα από την ενασχόλησή μου με την Ανατολική φιλοσοφία, προσπάθησα με πάθος να αυξήσω το βαθμό συνειδητότητάς μου και αυτογνωσίας μου. Από τα λάθη, τις πλάνες και τις αυταπάτες μου. Η Ανατολική σκέψη με βοήθησε κυρίως ως προς την χαλιναγώγηση του Εγώ και της εγωπάθειας. Σου μαθαίνει να πας από την ατομική ψυχή, Άτμαν στη συλλογική ψυχή Βραχνάς, που είναι η διέπουσα αρχή του κόσμου: Από το Εγώ στο εμείς της δύσης, από το εμείς στο Ταυτό του Γιουνγκ. Από το Ταυτό στην χαλιναγώγηση του Εγώ και των αισθήσεων. Από την χαλιναγώγηση των αισθήσεων στο άδειασμα της σκέψης από όλες τις προκαταλήψεις, τα στερεότυπα και τις απολιθωμένες πεποιθήσεις. Από εκεί στην απάλειψη του Εγώ και στο κενό Τούρια. Και από εκεί (για τους σοφούς Σαμάνους) στην πλήρη απάλειψη του Εαυτού.


-Υπάρχουν «Δερβενάκια» κοινά για όλους μας; Ή ο καθένας μας οφείλει να δώσει τη μάχη του στα δικά του, ιδιωτικά, «Δερβενάκια», τελικά; 

Η μάχη στα Δερβενάκια ήταν μια ιστορική, εθνική μάχη που σε αυτήν παιζόταν η τύχη ολόκληρης της επανάστασης του 1821. Και κερδήθηκε πάρα την αριθμητική αναντιστοιχεία, με υψηλό φρόνημα, στρατηγική ευφυΐα από τον Κολοκοτρώνη και όλους τους μαχητές. Πολύ σωστά επισημαίνετε τα προσωπικά Δερβενάκια. Αν και στην εποχή μας υπάρχουν εξωτερικές απειλές και συνθήκες για γενική επαγρύπνηση και ενότητα του λαού.

Χρειάζεται ομοψυχία, συλλογικότητα, αίσθημα του καθήκοντος και του χρέους. Όμως για τον καθένα υπάρχουν τα προσωπικά Δερβενάκια, στις μικρές καθημερινές μάχες της ζωής. 

Τα προσωπικά Δερβενάκια λειτουργούν στην καθημερινή μας συναλλαγή. Το ήθος, η διαλλακτικότητα, η ακαμψία και ο φανατισμός είναι μερικά από τα στοιχεία που δημιουργούν το επίπεδο και τη συνοχή ενός λαού, που δεν επιτρέπουν σε μια χώρα υψηλού πολιτισμού, όπως αρκετές χώρες της Ευρώπης να γίνουν δικτατορίες και φονικά πραξικοπήματα. Υπάρχουν ακόμη πιο προσωπικά Δερβενάκια. Οι εσωτερικές ψυχοσυγκρούσεις με τον εαυτό μας. Η διαπλοκή, η προσωπική αυθαιρεσία, η διαφθορά και η εκμετάλλευση, το ψεύδος και η αλαζονεία, δημιουργούν ένα πόλεμο στα προσωπικά μας χαρακώματα, με συνεχείς απώλειες και ήττες, που εμποδίζουν κάθε δημιουργικότητα στο συλλογικό όραμα των επιμέρους και του Συνόλου.