Γράφει ο Pierre Lemieux
Αυτό που απειλεί το μέλλον της Αμερικής (και άλλων δυτικών κοινωνιών) είχε προβλεφθεί σε ένα βιβλίο του Friedrich Hayek το 1988, το The Fatal Conceit: The Errors of Socialism (Η μοιραία έπαρση: Τα σφάλματα του σοσιαλισμού): Είναι η επιστροφή του φυλετισμού. Η Wall Street Journal γράφει (Why Tribalism Took Over Our Politics - Γιατί ο φυλετισμός κατέλαβε την πολιτική μας, 26 Αυγούστου 2023):
«Ήταν το τελευταία περίπτωση που ο Ρεπουμπλικανός πρώην Πρόεδρος χρησιμοποίησε έναν ισχυρό όπλο του κομματικού χάσματος της Αμερικής: την ομαδική ταυτότητα. Δεκαετίες ερευνών στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών δείχνουν ότι η ανάγκη μας για συλλογική συμμετοχή είναι αρκετά ισχυρή ώστε να αναδιαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα γεγονότα και να επηρεάζει τις εκλογικές μας αποφάσεις. Όταν η ομάδα μας απειλείται, σπεύδουμε να την υπερασπιστούμε.
Οι έρευνες αυτές εξηγούν το γιατί ο Τραμπ έχει εδραιώσει τη θέση του ως φαβορί για την προεδρική υποψηφιότητα των Ρεπουμπλικάνων, παρά το γεγονός ότι αντιμετωπίζει τέσσερις κατηγορίες από τον Απρίλιο. Ο πρώην Πρόεδρος ήταν ιδιαίτερα ικανός στην οικοδόμηση αφοσίωσης ισχυριζόμενος ότι οι υποστηρικτές του απειλούνται από εξωτερικές δυνάμεις. Οι ψευδείς ισχυρισμοί του ότι ήταν ο νόμιμος νικητής των εκλογών του 2020, οι οποίοι έχουν προκαλέσει μεγάλο μέρος της νομικής του διακινδύνευσης, έχουν υιοθετηθεί από πολλούς από τους υποστηρικτές του.
Οι Δημοκρατικοί χρησιμοποιούν κι αυτοί την ίδια τακτική, αν και όχι τόσο δυναμικά όσο ο Τραμπ. …
Ωστόσο, η έρευνα σχετικά με την ισχύ της ομαδικής ταυτότητας υποδηλώνει ότι η προσπάθεια για μια πολιτική κουλτούρα μεγαλύτερου σεβασμού αντιμετωπίζει μια ανησυχητική πρόκληση. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος σε πολλές περιπτώσεις είναι πιο κατάλληλος για φυλετικές σχέσεις και συγκρούσεις παρά για ευγένεια και συζήτηση με επιχειρήματα».
Ο δημοσιογράφος δυστυχώς δεν αναφέρει τον Χάγιεκ, αποδέκτη του Νόμπελ οικονομίας το 1974, ο οποίος αφιέρωσε μεγάλο μέρος του έργου του στον φυλετισμό και τις σύγχρονες μορφές του. Για τους περισσότερους ανθρώπους, φαίνεται ότι οι «κοινωνικές επιστήμες» δεν περιλαμβάνουν τα οικονομικά — ενώ είναι η κατ’ εξοχήν κοινωνική επιστήμη, όπως καταδεικνύει το έργο του Χάγιεκ.
Περίπου 300.000 χρόνια έχουν καλωδιώσει και προγραμματίσει τον ανθρώπινο εγκέφαλο για επιβίωση στο φυλετικό περιβάλλον στο οποίο οι άνθρωποι ζούσαν μέχρι πριν από περίπου 12.000 χρόνια. Η καλωδίωση ήταν γενετική, αλλά ο προγραμματισμός, που είναι το θέμα του Χάγιεκ, ήταν πολιτισμικός. Στο The Selfish Gene, ο εξελικτικός βιολόγος Richard Dawkins εξέφρασε μια παρόμοια ιδέα: «Ο τρόπος ζωής του ανθρώπου καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον πολιτισμό και όχι από τα γονίδια». Με την ανάλυση του Χάγιεκ, μπορούμε να δούμε πιο καθαρά ότι τα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια της φυλετικής εξέλιξης παγίωσαν την ομαδική ταυτότητα και τη συλλογική δράση (αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο που φαίνεται αναχρονιστικός) με σκοπό την επιβίωση.
Η ανακάλυψη αυτού που ο Χάγιεκ αποκαλεί «Μεγάλη Κοινωνία» μπορεί να ξεκίνησε με τις πρώτες αστικές κοινωνίες, αλλά εμφανίστηκε μόνο με τους Αρχαίους Έλληνες γύρω στο 500 π.Χ. Μέχρι τον 18ο αιώνα και τον Διαφωτισμό, η Μεγάλη Κοινωνία ήταν ξεκάθαρα αναγνωρίσιμη. (Η Μεγάλη Κοινωνία του Χάγιεκ δεν έχει καμία σχέση, το αντίθετο, με το σύνθημα του κράτους πρόνοιας του Λίντον Τζόνσον κατά τη δεκαετία του 1960.) Συνεχίστηκε με τη Βιομηχανική Επανάσταση, την έκρηξη του εμπορίου και τη γενική απόδραση από τη φτώχεια για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας. (Δείτε την ανασκόπηση μου στο Regulation για το A Culture of Growth του Joel Mokyr και το σύντομο άρθρο μου στο Regulation ως προς το γιατί ο Μεγάλος Πλουτισμός ξεκίνησε στη Δύση.) Στη Δύση, η Μεγάλη Κοινωνία, η οποία ταυτίζεται με τον κλασικό φιλελευθερισμό, άρχισε να αντικαθιστά αποφασιστικά την ομαδική ταυτότητα και την υποταγή ατόμων στους πολιτικούς άρχοντες. (Για μια διαφορετική ερμηνεία της δυτικής ιστορίας από το τέλος της πρώτης χιλιετίας της εποχής μας, δείτε την αρχή του Κεφαλαίου 4 στο βιβλίο του Anthony de Jasay του 1989 Public Good, Free Ride.)
Η Μεγάλη Κοινωνία χαρακτηρίζεται από αφηρημένες κοινωνικές σχέσεις που βασίζονται σε γενικούς κανόνες, σε αντίθεση με τα ασφυκτικά έθιμα της φυλής, την υπακοή στη συλλογικότητα ή τις εντολές των ηγεμόνων. Το εμπόριο, τα συμβόλαια, το κράτος δικαίου και η ατομική ελευθερία - όλοι τους αφηρημένοι θεσμοί - αντικαθιστούν τη φυλετική αυτάρκεια και την υποταγή του ατόμου στους πολιτικούς άρχοντες. (Ένα άλλο σημαντικό έργο του Χάγιεκ που αναπτύσσει αυτές τις ιδέες είναι η τριλογία του Law, Legislation, and Liberty - Νόμος, Νομοθεσία και Ελευθερία. Δείτε την κριτική μου στο Econlib για τον τόμο 1. Οι σύνδεσμοι προς τις κριτικές μου στο EconLib για τους δύο επόμενους τόμους βρίσκονται στον προσωπικό μου ιστότοπο).
Η Μεγάλη Κοινωνία εξακολουθεί να είναι ένα εξελισσόμενο έργο, καθώς φαίνεται ότι έχει υποστεί επιθέσεις και πισωγυρίσματα κατά τον περασμένο αιώνα περίπου. Επιπλέον, οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούν να μην ζουν στη Μεγάλη Κοινωνία, ακόμα κι αν πολλοί έχουν προσπαθήσει να τη μιμηθούν ατελώς - τόσο ελκυστικό είναι το μοντέλο του πλούτου και της ανεξαρτησίας που προσφέρει για τα απλά άτομα.
Το πρόβλημα, υποστήριξε ο Χάγιεκ, είναι ότι οι ατομικοί νόες ήταν ικανοί να προσαρμοστούν μόνο εν μέρει στον νέο φιλελεύθερο κόσμο. Οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούν να λαχταρούν ενστικτωδώς πρωτόγονες κοινωνίες, ομαδική ταυτότητα ή έναν ισχυρό πολιτικό ηγέτη. Πολλοί, αν όχι οι περισσότεροι, ελκύονται από την κοινωνική μηχανική και τη στρατολόγηση όλων για συλλογικούς στόχους. Πιστεύουν λανθασμένα ότι η ανθρώπινη λογική είναι σε θέση να ανακατασκευάσει την κοινωνία εκ του μηδενός, ένα διανοητικό λάθος που ο Χάγιεκ ονόμασε «κονστρουκτιβισμό». Εκεί έγκειται η μοιραία αλαζονεία της ανθρωπότητας. Αυτά τα ένστικτα και οι πεποιθήσεις μπορούν να υπονομεύσουν και να καταστρέψουν τον αφηρημένο φιλελεύθερο πολιτισμό, ο οποίος είναι ο μόνος συμβατός με την ευημερία και την ατομική ελευθερία — ένας κίνδυνος πολύ πιο σοβαρός από μια αύξηση τριών βαθμών Κελσίου στις παγκόσμιες θερμοκρασίες. Αλλά οι ταυτοτιστές της αριστεράς (οι αφυπνισμένοι) ή της δεξιάς (εθνικιστές και τα τοιαύτα) δεν το καταλαβαίνουν αυτό.
Η προειδοποίηση του Χάγιεκ ήταν προφητική ή αδικαιολόγητα ανησυχητική; Αν ζούσε σήμερα, νομίζω ότι θα έβλεπε στο κίνημα των αφυπνισμένων μια απόλυτη μορφή του κοινωνικού κονστρουκτιβισμού για τον οποίο κατηγόρησε τον σοσιαλισμό. Νομίζω ότι θα συμφωνούσε επίσης ότι μάθαμε κάτι σημαντικό κατά την τελευταία πολιτική δεκαετία στην Αμερική: δεν είναι αδιανόητο η πολιτισμένη κοινωνία να αρχίσει να διαλύεται υπό την εξουσία κάποιου ανίδεου και ανήθικου δημαγωγού σύμφωνα με τον οποίο θα έπρεπε να κυβερνά η προσωπική αφοσίωση και η σωστή φυλή, και όχι οι αφηρημένοι κανόνες. Κρίμα που οι συντηρητικοί, όπως και οι σοσιαλιστές, δεν καταλαβαίνουν (και ίσως δεν μπορούν να καταλάβουν) τον Χάγιεκ.
Ο Pierre Lemieux είναι οικονομολόγος στο Τμήμα Διοικητικών Επιστημών του Πανεπιστημίου του Κεμπέκ στο Outaouais.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά την 1 Σεπτεμβρίου 2023 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια της Library of Economics and Liberty και τη συνεργασία του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών.
