Του Marian K. Tupy
Για πολλές δεκαετίες, οι επικριτές της οικονομικής ανάπτυξης υποστήριζαν ότι η αύξηση των εισοδημάτων και η μεγαλύτερη υλική αφθονία δεν οδηγούν σε υψηλότερα επίπεδα ευτυχίας. Το 1974, ο Richard Easterlin από το Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας παρατήρησε ότι οι άνθρωποι στις πλουσιότερες χώρες δεν ήταν ευτυχέστεροι από τους ανθρώπους στις φτωχές. Μετέπειτα έρευνες διαπίστωσαν ότι το λεγόμενο Παράδοξο του Easterlin δεν υφίσταται.
Αντίθετα, η ευτυχία φαίνεται να αυξάνεται όσο αυξάνεται και η αφθονία. Σήμερα, ένα διαφορετικό είδος κριτικής κερδίζει έδαφος. Η ευτυχία μπορεί να αυξάνεται, παραδέχονται οι επικριτές της οικονομικής ανάπτυξης, όμως η ζωή στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες ολοένα και περισσότερο χάνει το νόημά της. Τι μπορούμε να απαντήσουμε σ' αυτή την κριτική;
Ο Andrew Sullivan σε άρθρο του στο New York Magazine, επισημαίνει:
«Καθώς αργά αλλά σταθερά κατακτούμε ολοένα και μεγαλύτερη πρόοδο, έχουμε χάσει κάτι θεμελιώδες: το νόημα, τη συνοχή, και ένα διαφορετικό, βαθύτερο είδος ευτυχίας απ' ό,τι η ικανοποίηση όλων των επίγειων αναγκών μας. Έχουμε ξεχάσει την ανάπτυξη του ανθρώπου την οποία δημιουργεί μια κοινή ιδέα για την αρετή, και μια έννοια αρετής που βασίζεται στη φύση μας».
Γιατί, αναρωτιέται ο συγγραφέας, υπάρχει μια «τόσο βαθιά δυσαρέσκεια, κατάθλιψη, κατάχρηση ουσιών, απελπισία, τόσος εθισμός και μοναξιά στις πιο ανεπτυγμένες φιλελεύθερες κοινωνίες»; Και, συμπεραίνει, «Για τον πολιτισμό μας, ο Θεός έχει πεθάνει… Δεν έχουμε μια κοινή έννοια ανάπτυξης του ανθρώπου πέρα από τον υλισμό, και γι' αυτό είμαστε μόνοι μας».
Ευτυχία και νόημα
Ας αρχίσουμε εξηγώντας τη διαφορά ανάμεσα στην ευτυχία και το νόημα. Όπως παρατηρεί ο Steven Pinker στο βιβλίο του Enlightenment Now:
«Μπορούμε να πάρουμε αποφάσεις που θα μας αφήσουν δυστυχισμένους βραχυπρόθεσμα, αλλά θα μας δώσουν πληρότητα στην πορεία της ζωής μας, όπως η ανατροφή ενός παιδιού, η συγγραφή ενός βιβλίου, ή η συμμετοχή στον αγώνα για έναν άξιο σκοπό… Οι άνθρωποι που ζουν ευτυχισμένες, αλλά όχι απαραίτητα γεμάτες νόημα ζωές, έχουν όλες τις ανάγκες τους ικανοποιημένες: είναι υγιείς, έχουν αρκετά χρήματα, και αισθάνονται χαρούμενα τον περισσότερο καιρό.
Οι άνθρωποι που ζουν ζωές γεμάτες νόημα μπορεί να μην απολαμβάνουν κανένα απ' αυτά τα προνόμια. Οι χαρούμενοι άνθρωποι ζουν στο παρόν - αυτοί με τις γεμάτες νόημα ζωές έχουν μια αφήγηση για το παρελθόν τους και ένα σχέδιο για το μέλλον».
Η ευτυχία λοιπόν δεν είναι τα πάντα. Σίγουρα όμως είναι καλύτερα να ψάχνει κανείς για το νόημα της ζωής με γεμάτο στομάχι, παρά με άδειο. Και αν αυτή η αναζήτηση νοήματος προϋποθέτει τη νηστεία, ας γίνεται αυτή εθελούσια και όχι εξ ανάγκης. Η οικονομική ανάπτυξη επεκτείνει το εύρος των διαθέσιμων στα άτομα επιλογών ζωής. Το αν αυτά τα άτομα θα αξιοποιήσουν αυτόν τον μεγαλύτερο αριθμό ευκαιριών για να πετύχουν σκοπούς που έχουν νόημα, εξαρτάται από τα ίδια.
Για να κάνουμε τα πράγματα πιο περίπλοκα, το νόημα διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ποιος μπορεί να πει ότι η ικανοποίηση που εγώ νιώθω όταν γράφω ένα άρθρο με θέμα τις διαφορές ανάμεσα στην ευτυχία και το νόημα έχει πραγματικά νόημα; Και η ικανοποίησή μου αυτή έχει το ίδιο νόημα όπως εκείνη ενός ανθρώπου που μόλις συμπλήρωσε μια μεγάλη συλλογή γραμματοσήμων;
Σε αντίθεση με την ευτυχία η οποία αναγκαστικά και εξ ορισμού έχει ως αποκορύφωμά της την έκσταση, το νόημα είναι άπειρο και συνεπώς απροσμέτρητο. Ο Sullivan λόγου χάρη μιλά για την επιδημία των οπιοειδών στην Αμερική ως ένα παράδειγμα “βαθιάς δυσαρέσκειας, κατάθλιψης, κατάχρησης ουσιών, απελπισίας, εθισμού και μοναξιάς”.
Είναι αλήθεια, όπως συμπεραίνουν οι οικονομολόγοι του Πρίνστον Anne Case και Angus Deaton, ότι τα ποσοστά θνησιμότητας μεταξύ των φτωχών λευκών στις ΗΠΑ έχουν αυξηθεί δραματικά «εξαιτίας τόσο της αύξησης του αριθμού των 'θανάτων απελπισίας'- θανάτων από ναρκωτικά, αλκοόλ και αυτοκτονίες - όσο και της επιβράδυνσης της προόδου της αντιμετώπισης της θνησιμότητας από καρδιακές παθήσεις και καρκίνο, τις δύο σημαντικότερες αιτίες θανάτου στη μέση ηλικία».
Κρίση νοήματος;
Οι δύο όμως συγγραφείς συμπεραίνουν επίσης πως “τα ποσοστά θνησιμότητας στη μέση ηλικία συνεχίζουν να μειώνονται σε όλες τις ομάδες μορφωτικού επιπέδου στο μεγαλύτερο μέρος των πλούσιων χωρών του κόσμου” συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Ίσως η κρίση των οπιοειδών που πλήττει τους φτωχούς λευκούς, οι οποίοι ψήφισαν έντονα υπέρ του Ντόναλντ Τραμπ στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές του 2016, θα έπρεπε να είχε ανησυχήσει περισσότερο τις προηγούμενες κυβερνήσεις.
Σημαίνουν όμως άραγε τα αυξανόμενα όμως προβλήματα που αντιμετωπίζει μια συγκεκριμένη ομάδα Αμερικανών πώς η Αμερική συνολικά υποφέρει από υπαρξιακό άγχος; Και σε ποιον βαθμό αντιπροσωπεύει η απόγνωση των φτωχών λευκών Αμερικανών την κατάσταση του δυτικού κόσμου; Δυστυχώς, τα δεδομένα για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα είναι υπερβολικά δύσκολο να συλλεχθούν.
Ο βαθμός στον οποίο η Δύση υποφέρει από κρίση νοήματος δεν είναι σαφής. Ακόμη όμως και αν το πρόβλημα αυτό είναι έντονο, θα πρέπει άραγε να αποδοθεί στον δημοκρατικό καπιταλισμό; Σκότωσε άραγε ο σύγχρονος φιλελευθερισμός τον Θεό και κατέστρεψε «την κοινή έννοια της ανάπτυξης του ανθρώπου πέρα από τον υλισμό»; Κανείς άλλωστε δεν εμποδίζει τα άτομα να βρουν τον Θεό από μόνα τους, ή να αποκτήσουν μια αίσθηση του ανήκειν σε μια ομάδα σχετιζόμενα με ανθρώπους που έχουν μια παρόμοια πνευματική εμπειρία.
Ομοίως, τα παράπονα έναντι της χωρίς νόημα επιδίωξης των επίγειων απολαύσεων (του υλισμού) είναι ένα ιδιαίτερα συχνό θέμα στα δυτικά γράμματα. Ο Edward Gibbon, για να δώσουμε μόνο ένα παράδειγμα, αναφέρει την τρυφηλότητα ως έναν από τους βασικούς λόγους της Παρακμής και Πτώσης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας 131 φορές.
Φαίνεται πως οι κοινωνίες περνούν περιοδικά κρίσεις αυτοπεποίθησης. Όπως μου υπενθύμισε ο συνάδελφός μου Jason Kuznicki, η τέχνη (ντανταϊσμός) και η λογοτεχνία (το μυθιστόρημα Ο Μεγάλος Γκάτσμπι του F. Scott Fitzgerald του 1925) της δεκαετίας του 1920 αποκαλύπτουν μια βαθιά αίσθηση αλλοτρίωσης και απώλειας νοήματος που ήρθε ως αποτέλεσμα της σφαγής του Α' Παγκόσμιου Πολέμου.
Έναν αιώνα μετά, μπορεί κι εμείς να βρισκόμαστε, όπως υποστηρίζει ο Sullivan, εν μέσω ενός παρόμοιου επεισοδίου. Αν όντως αυτό συμβαίνει, η ιστορία μας λέει ότι για μια ακόμη φορά θα υπερνικήσουμε το πολιτισμικό μας αυτό άγχος. Ίσως όμως να μπορούμε να το καταφέρουμε αυτό χωρίς την ψευδή ελπίδα του φασισμού.
Ας μη ξεχνάμε άλλωστε ότι, παρά τις φρικαλεότητες του 20ου αιώνα, η ανθρωπότητα μπήκε στη νέα χιλιετία πιο πολυάριθμη, με μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής, πλουσιότερη, υγειέστερη και - ακόμη κι αυτό - ειρηνικότερη από ποτέ άλλοτε.
Αναδημοσίευση από το CapX.
-
O Marian L. Tupy είναι ο υπεύθυνος έκδοσης του HumanProgress.org και αναλυτής πολιτικής στο Center for Global Liberty and Prosperity.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά την 1η Απριλίου 2018 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του Foundation for Economic Education και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ «Μάρκος Δραγούμης».
