Του Mustafa Akyol
Με την πρώτη ματιά, ο κλασικός φιλελευθερισμός και το Ισλάμ μπορεί να φαίνονται όχι απλώς ασύμβατα μεταξύ τους, αλλά σε πλήρη αντίθεση.
Ο κλασικός φιλελευθερισμός είναι μια πολιτική φιλοσοφία που στοχεύει στη μεγιστοποίηση της ατομικής ελευθερίας. Το Ισλάμ, από την άλλη, είναι μια θρησκεία που δίνει έμφαση στην “υποταγή” και την “υπακοή”.
Επιπλέον, οι σημερινές κυρίως μουσουλμανικές κοινωνίες δεν είναι φάροι ελευθερίας - για να το πούμε με ήπιο τρόπο. Ο μουσουλμανικός κόσμος είναι γεμάτος δικτατορίες, μερικές από τις οποίες - όπως το Ιράν ή η Σαουδική Αραβία - δικαιολογούν την ύπαρξή τους με αναφορές στο Ισλάμ. Σύμφωνα με το Freedom House, μια δεξαμενή σκέψης με έδρα την Ουάσινγκτον που μετρά την ελευθερία στον κόσμο, μεταξύ των σχεδόν 50 κρατών με μουσουλμανική πλειονότητα στον πλανήτη, μόνο ένα, η Τυνησία, χαρακτηρίζεται ελεύθερο.
Όλα αυτά έχουν οδηγήσει κάποιους κλασικούς φιλελεύθερους και ελευθεριακούς στο να θεωρούν το Ισλάμ εχθρό της ελευθερίας - ως τη μεγαλύτερη μάλιστα απειλή στην ελευθερία στον 21ο αιώνα. Κατά την άποψή μου όμως κάνουν λάθος. Βλέπουν τις πιο άκαμπτες, μισαλλόδοξες και επιθετικές εκφάνσεις του σύγχρονου Ισλάμ και κρίνουν μια ολόκληρη θρησκεία βάσει αυτών.
Με την ίδια λογική, θα μπορούσε κανείς να έχει μια πολύ αρνητική άποψη για τη Χριστιανοσύνη χίλια χρόνια πριν κοιτώντας τις πιο άκαμπτες, μισαλλόδοξες και επιθετικές εκφράσεις της - όπως την Ιερά Εξέταση που βασάνισε και σκότωσε “αιρετικούς”, ή τους Σταυροφόρους που έσφαξαν “άπιστους”. Η ίδια όμως Χριστιανοσύνη μας έδωσε και στοχαστές όπως ο Τζον Λοκ και ο Άνταμ Σμιθ που είδαν την ελευθερία ως ένα θείο δώρο. Το Ισλάμ είναι μια ομοίως πολυποίκιλη θρησκεία και ενώ ο δικός του Μεσαίωνας είναι σήμερα στο ζενίθ του, έχει και κλασικώς φιλελεύθερες ερμηνείες που δίνουν ελπίδα για το μέλλον.
Τα βασικά
Όπως ακριβώς και ο Ιουδαϊσμός και ο Χριστιανισμός, το Ισλάμ είναι μια αβρααμική θρησκεία. Βασίζεται στην πίστη ότι το όλο σύμπαν δημιουργείται και διατηρείται από έναν παντοδύναμο και παντογνώστη Θεό που καθοδηγεί την ανθρωπότητα μέσω προφητών και αποκαλύψεων. Το Ισλάμ μάλιστα τιμά τις προϋπάρχουσες μονοθεϊστικές θρησκείες, ισχυριζόμενο ότι τις συμπλήρωσε με την τελική αποκάλυψη που δόθηκε στον προφήτη Μωάμεθ, το Κοράνι.
Το Κοράνι - όπως ακριβώς και η Βίβλος - έχει διάφορες εντολές που παρεμβαίνουν στις ζωές των ανθρώπων: Μη λατρεύετε είδωλα. Μη τρώτε χοιρινό. Μη καταναλώνετε οινοπνευματώδη. Μην έχετε σεξουαλικές σχέσεις εκτός γάμου. Μην τρώτε ή πίνετε κατά τη διάρκεια της ημέρας τον ιερό μήνα του Ραμαζανιού, και ούτω καθεξής. Είναι άραγε αυτές οι εντολές, εξ ορισμού, καταπατήσεις της ανθρώπινης ελευθερίας;
Η απάντηση εξαρτάται από το αν αυτές οι εντολές είναι ηθικές ή νομικές. Με άλλα λόγια, είναι η αποχή από τα οινοπνευματώδη και τα ναρκωτικά μια ηθική εντολή που ο κάθε μουσουλμάνος ατομικά μπορεί να επιλέξει αν θα την ακολουθήσει ή όχι; Ή είναι ένα νομικό θέσφατο που πρέπει να επιβληθεί σε κάθε άτομο;
Αν οι ισλαμικές εντολές είναι ηθικές κατηγορίες, τότε δεν υπάρχει κάποια σύγκρουση με τον κλασικό φιλελευθερισμό. Όπως οι πιστοί Εβραίοι στη δυτική κοινωνία που τρώνε μόνο κοσέρ φαγητά ή αναπαύονται το Σάββατο, έτσι και οι Μουσουλμάνοι μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα να τηρούν τις εντολές αυτές. Οι συντηρητικές Μουσουλμάνες μπορούν να επιλέξουν ελεύθερα, για παράδειγμα, να καλύπτουν τα κεφάλια τους, και αυτός είναι ο τρόπος που αυτές βιώνουν την ελευθερία.
Αν όμως οι ισλαμικές εντολές είναι νομικές κατηγορίες, τότε το Κοράνι φαίνεται να δικαιολογεί κράτη όπως η Σαουδική Αραβία ή το Ιράν που επιβάλουν το δικό τους όραμα ενός “ισλαμικού τρόπου ζωής” διά του νόμου. Τα κράτη αυτά επιβάλλουν στις γυναίκες να καλύπτουν τα κεφάλια τους και τιμωρούν ανθρώπους με την κατηγορία της “ανήθικης συμπεριφοράς” ή της “διάδοσης ψευδών θρησκειών”. Αυτά τα κράτη επίσης ποινικοποιούν πράξεις που αντιλαμβάνονται ως αποστασία ή βλασφημία, γεγονός που οδηγεί σε δραματικές παραβιάσεις της ελευθερίας της θρησκείας και του λόγου.
Το κομβικό ερώτημα συνεπώς είναι αν το Ισλάμ είναι μια θρησκεία που πρέπει να ακολουθείται εθελουσίως από τα άτομα και τις κοινότητες σε μια ελεύθερη κοινωνία, ή ένα νομικό σύστημα που πρέπει να επιβάλλεται από ένα θεοκρατικό κράτος.
“Όχι καταναγκασμός στη θρησκεία”
Σ' αυτό το κομβικό ερώτημα, οφείλω να ομολογήσω ότι οι κλασικές ερμηνείες του κύριου ρεύματος του Ισλάμ τείνουν προς την κατεύθυνση της θεοκρατίας. Από την αρχή του Ισλάμ, οι Μουσουλμάνοι είχαν πολιτική ισχύ και οι θεϊκές εντολές εξελίχθηκαν στον ανθρώπινο νόμο που ευρέως ονομάζεται Σαρία.
Σ' αυτή την κλασική εποχή του Ισλάμ - χονδρικά από τον 7ο ως τον 19ο αιώνα - υπήρχε τουλάχιστον ένα πεδίο όπου η ελευθερία προήχθη: τα μουσουλμανικά κράτη δεν είχαν έναν μοναδικό νόμο του κράτους. Αντιθέτως, είχαν διάφορα ταυτόχρονα νομικά συστήματα στα οποία υπάγονταν τα άτομα βάσει της θρησκείας τους. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία για παράδειγμα, η Σαρία δέσμευε τους Μουσουλμάνους, ενώ οι Χριστιανοί και οι Εβραίοι είχαν τους δικούς τους νόμους. Ενώ το αλκοόλ απαγορευόταν για τους Μουσουλμάνους, επιτρεπόταν στους Χριστιανούς.
Στη σύγχρονη εποχή, τα θεοκρατικά κράτη όπως η Σαουδική Αραβία πήραν έναν πολύ χειρότερο δρόμο κάνοντας τη Σαρία νόμο του κράτους. Μ' αυτόν τον τρόπο οι ισλαμικές εντολές έγιναν δεσμευτικές και για τους μη μουσουλμάνους. Έτσι, οι Χριστιανοί που επισκέπτονται τη Σαουδική Αραβία από το εξωτερικό δεν μπορούν για παράδειγμα να πιουν ή έστω να έχουν στην κατοχή τους αλκοόλ - ή, αλίμονο, ούτε ένα αντίγραφο της Βίβλου - και υπόκεινται σε φυλάκιση αν παραβιάσουν τον νόμο.
Κι όμως, την ίδια σύγχρονη εποχή, έχουν εμφανιστεί επίσης μεταρρυθμιστές Μουσουλμάνοι που ζητούν την επανεξέταση της όλης ιδέας της κρατικής θρησκείας. Αυτοί οι μεταρρυθμιστές - και η ταπεινότητά μου συγκαταλέγεται μεταξύ τους - υποστηρίζουν ότι ο γάμος του Ισλάμ και του κράτους είναι απλώς ένα ιστορικό ατύχημα, και όχι μια προϋπόθεση της θρησκείας.
Αυτοί υπογραμμίζουν έναν κομβικό στίχο στο Κοράνι “Ας μην υπάρχει καταναγκασμός στη θρησκεία” (2:258) και υποστηρίζουν ότι η Σαρία πρέπει να επανερμηνευθεί βάσει αυτής της αρχής. Προσθέτουν ότι ο καταναγκασμός δεν γεννά το αυθεντικό θρησκευτικό συναίσθημα αλλά μόνο την υποκρισία. Υποστηρίζουν ότι η τζιχάντ είναι μόνο δικαιολόγηση του αμυντικού και δίκαιου πολέμου και όχι εντολή για επιθετικότητα και κατάκτηση.
Αυτό το μεταρρυθμιστικό επιχείρημα φαίνεται λογικό σε πολλούς Μουσουλμάνους σε ολόκληρο τον κόσμο και προωθείται από πολλούς επιστήμονες και διανοούμενους καθώς και από πολλά κινήματα και κόμματα. (Η πρόσφατη επιτυχία της Τυνησίας κατέστη δυνατή εν μέρει διότι το κύριο κόμμα που υποστηρίζει το Ισλάμ, το En-Nahda, έχει ως ηγέτη τον Rashid Ghannouchi - έναν διαπρεπή μελετητή του Ισλάμ που παίρνει στα σοβαρά την αρχή “όχι καταναγκασμός στη θρησκεία”).
Το περιορισμένο μουσουλμανικό κράτος
Ενώ οι Μουσουλμάνοι μεταρρυθμιστές επιχειρηματολογούν εναντίον κάποιων πτυχών της ισλαμικής παράδοσης, αποδέχονται άλλες πτυχές της. Μια από αυτή είναι ένα λίγο παρατηρημένο αλλά κρίσιμο χαρακτηριστικό της Σαρία: δεν ήταν ένας νόμος που θεσπίστηκε από την κρατική ισχύ. Αντίθετα ήταν ένας νόμος που διατυπώθηκε από θρησκευτικούς μελετητές που συχνά ήταν ανεξάρτητοι από την κρατική ισχύ.
Γι' αυτό το λόγο, και μ' αυτό τον τρόπο, διαμέσου των πολλών αιώνων του κλασικού Ισλάμ, η Σαρία συχνά λειτούργησε ως ένας περιορισμός στην αυθαίρετη άσκηση εξουσίας και έγινε ο προστάτης των δικαιωμάτων. (Δεν είναι τυχαίο ότι στα αραβικά, ο όρος “νόμος” μεταφράζεται ως χουκούκ που κυριολεκτικά σημαίνει “δικαιώματα”). Τα δικαιώματα που προστατεύει η Σαρία περιλαμβάνουν τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Αυτή η προστασία ήταν κομβική την εποχή εκείνη, όταν τα αυταρχικά κράτη μπορούσαν συνήθως να λεηλατούν τον πλούτο κατά βούληση.
Σε ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο, όταν ο Αλαούντ-ντιν Χιλτζί, ένας ηγεμόνας στην Ινδία του 14ου αιώνα, θέλησε να υπερφορολογήσει τους πλούσιους Ινδουιστές υπηκόους του, αποθαρρύνθηκε από τον σημαντικότερο μελετητή στην αυλή του με το επιχείρημα ότι, αν το έκανε αυτό, θα παραβίαζε τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα που αναγνωρίζονταν από το Ισλάμ. “Κάθε φορά που θέλω να εμπεδώσω την κυριαρχία μου” παραπονιόταν ο Χιλτζί, “κάποιος μου λέει ότι αυτό αντίκειται στη Σαρία”.
Για την περαιτέρω εμπέδωση της προστασίας της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, οι μελετητές του Ισλάμ του Μεσαίωνα ανέπτυξαν μια εκδοχή της νομικής αρχής των καταπιστευμάτων. Αυτό επέτρεψε τη μεταβίβαση περιουσίας διαμέσου των γενεών μέσα από τη δημιουργία φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, των γουάκφ, που ήταν νομικώς προστατευμένα έναντι της κρατικής παρέμβασης. Το αποτέλεσμα ήταν μια εύρωστη κοινωνία των πολιτών που περιλάμβανε νοσοκομεία, σχολεία και άλλες φιλανθρωπικές δράσεις, όλες εκ των οποίων υποστηρίζονταν από τα ιδιωτικά ιδρύματα που προστάτευε η Σαρία.
Το μεσαιωνικό μουσουλμανικό κράτος, με άλλα λόγια, ήταν ένα κράτος που περιοριζόταν από τον νόμο. Χάρη στον ιερό χαρακτήρα και την ανεξαρτησία της Σαρία, εγκαθιδρύθηκε μια μορφή ελέγχων και ισορροπιών που επέτρεψε στους μη κρατικούς θεσμούς να αναπτυχθούν. Αν υπήρχε κάποιο μεγάλο μυστικό στην υμνημένη χρυσή εποχή του Ισλάμ, αυτό ήταν αυτή η έννοια του περιορισμένου κράτους.
Τι θα πρέπει λοιπόν να καταλάβουμε σήμερα από όλη αυτή την παρακαταθήκη της Σαρία; Μια καλή απάντηση έρχεται από μια θεωρία που αναπτύχθηκε από έναν μελετητή του Ισλάμ τον 14ο αιώνα με το όνομα Ιμάμ Σατιμπί. Αυτός μελέτησε όλες τις απαγορεύσεις της Σαρία και κατέληξε ότι οι “προθέσεις” πίσω από αυτές μπορούσαν να αναχθούν στην προστασία πέντε αξιών: της θρησκείας, της ζωής, της ιδιοκτησίας, του πνεύματος και της καταγωγής. Οι μεταρρυθμιστές Μουσουλμάνοι συχνά θεωρούν αυτές τις “πέντε προθέσεις” της Σαρία ως γνώμονα και υποστηρίζουν ότι κάθε κράτος που τις προστατεύει - και που περιορίζεται από αυτές - είναι ευπρόσδεκτο ανεξάρτητα από το αν είναι “ισλαμικό” ή όχι.
Ισλαμικός Καπιταλισμός
Υπάρχει ακόμη ένα πεδίο που πρέπει να εξετάσουμε: η οικονομία. Τι είδους οικονομία οραματίζεται το Ισλάμ; Οι απαντήσεις μεταξύ των Μουσουλμάνων ποικίλουν, καθώς υπάρχουν υπερασπιστές του λεγόμενου “ισλαμικού σοσιαλισμού”. Άλλοι όμως υποστηρίζουν ότι αν υπάρχει ένα ειδικά ισλαμικό μοντέλο οικονομίας, αυτό είναι σίγουρα ο καπιταλισμός.
Αυτό το επιχείρημα υπέρ του καπιταλισμού θεμελιώνεται εν μέρει στη ζωή του προφήτη Μωάμεθ. Πριν την αρχή της θρησκευτικής του αποστολής στην ηλικία των 40 ετών στην πόλη της Μέκκας, υπήρξε ένας πετυχημένος έμπορος. Αυτό σήμαινε ότι έβλεπε την ευλογία του εμπορίου και κατανοούσε τους μηχανισμούς της αγοράς. Δεν εκπλήσσει λοιπόν ότι υπάρχουν πολλά καταγεγραμμένα ρητά του στα οποία υπερασπίζεται το εμπόριο και εγκωμιάζει τον “τίμιο έμπορο”.
Το ίδιο πνεύμα μπορεί να εντοπιστεί στο Κοράνι. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο μακρύτερος στίχος στο Κοράνι (2:282) αφορά το πώς να διατυπωθεί ορθά μια δανειακή σύμβαση με τους κατάλληλους μάρτυρες.
Σε ένα αξιοσημείωτο επεισόδιο στη ζωή του προφήτη Μωάμεθ, διαβάζουμε ότι οι πιστοί του ακόλουθοι του ζήτησαν να ρυθμίσει τις τιμές στην αγορά που αυξάνονταν. Εκείνος απάντησε αρνητικά λέγοντας: “Μόνο ο Θεός ελέγχει τις τιμές”. Κάποιοι σχολιαστές αργότερα διέκριναν εδώ ένα πνεύμα παρόμοιο με το αόρατο χέρι του Άνταμ Σμιθ.
Αυτό το υπέρ του εμπορίου πνεύμα του προφήτη και των γραφών του Ισλάμ οδήγησε στην ανάδυση ενός χρηματοπιστωτικού και εμπορικού καπιταλισμού στη Μέση Ανατολή κατά τους πρώτους αιώνες του Ισλάμ. Κάποιες από τις εφευρέσεις αυτού του “ισλαμικού καπιταλισμού” τις δανείστηκαν στη συνέχεια οι Ευρωπαίοι. (Αυτός είναι ο λόγος, για παράδειγμα, που η αγγλική λέξη “check” προέρχεται από την αραβική σακκ που σημαίνει “έγγραφο”).
Ο οικονομολόγος Benedikt Koehler στο σημαντικό του έργο Early Islam and the Birth of Capitalism (Το πρώιμο Ισλάμ και η γέννηση του καπιταλισμού) καταγράφει όλα αυτά τα οικονομικά επιτεύγματα του Ισλάμ. “Οι ρίζες των οικονομικών του Σικάγο”, φτάνει να υποστηρίξει “βρίσκονται στη Μεδίνα του 7ου αιώνα”.
Η παρακμή αυτού του μεσαιωνικού ισλαμικού καπιταλισμού - που οφείλεται σε διάφορους παράγοντες όπως πολέμους, επιδρομές και η αλλαγή των εμπορικών δρόμων - οδήγησε στην συνολική παρακμή του μουσουλμανικού πολιτισμού. Ο μουσουλμανικός κόσμος τελματώθηκε, έμεινε πίσω και εντέλει πανικοβλήθηκε ενώπιον μιας πολύ πιο ανεπτυγμένης Δύσης. Αυτό είναι ένα τραύμα που ακόμη δεν έχει επουλωθεί. Και η λύση έγκειται στην αναβίωση της καπιταλιστικής δημιουργικότητας της χρυσής εποχής του Ισλάμ.
Μουσουλμάνοι Φιλελεύθεροι
Τίποτε απ' όλα αυτά δεν σημαίνει ότι ο κλασικός φιλελευθερισμός είναι μια δημοφιλής ιδέα μεταξύ των Μουσουλμάνων σήμερα. Το αντίθετο - υπάρχουν πανίσχυρες αντιφιλελεύθερες, κρατικιστικές, αυταρχικές τάσεις μεταξύ των Μουσουλμάνων, για να μην αναφερθώ στους βίαιους εξτρεμιστές που μας απειλούν όλους.
Παρ' όλα αυτά, η υποστήριξη του κλασικού φιλελευθερισμού με ισλαμικά επιχειρήματα είναι εφικτή - και δεν είναι ανήκουστη. Πολλοί Μουσουλμάνοι, και ιδίως όσοι ζουν στη Δύση, αποδέχονται διασισθητικά τις κλασικές φιλελεύθερες ιδέες. Επιπλέον, υπάρχουν πρωτοβουλίες αφιερωμένες σ' αυτόν τον σκοπό, όπως η Minaret of Freedom και οι Muslims for Liberty στις Ηνωμένες Πολιτείες, το Islamic Renaissance Front στη Μαλαισία και το Liberal Islam Network στην Ινδονησία. Οι οργανώσεις αυτές έχουν επικεφαλής Μουσουλμάνους που παίρνουν στα σοβαρά την πίστη τους και που η δέσμευσή τους στην ελευθερία είναι αυθεντική.
Τέτοιοι ευσεβείς Μουσουλμάνοι μπορούν να αποτελέσουν την κινητήρια δύναμη για την εισαγωγή μιας μεταρρύθμισης στο Ισλάμ στην κατεύθυνση του “μη καταναγκασμού στη θρησκεία” και της ελευθερίας για όλους. Αυτή η έννοια της ελευθερίας δεν είναι κάτι που αντιτίθεται στον Θεό. Το αντίθετο: είναι μια ελευθερία που αποτελεί δώρο Θεού.
--
Ο Mustafa Akyol είναι Τούρκος δημοσιογράφος και συγγραφέας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στις 7 Μαΐου 2017 και παρουσιάζεται στα ελληνικά με την άδεια του LearnLiberty και τη συνεργασία του ΚΕΦΙΜ “Μάρκος Δραγούμης”.
