Τι είναι το βιβλίο με τίτλο «Ιθάκη» που υπογράφεται από τον Αλέξη Τσίπρα; Σύμφωνα με τους συγγραφείς του, αποτελεί «μια προσπάθεια να κατανοήσουμε το παρόν, να δούμε πώς φτάσαμε ώς εδώ, μέσα από ποια διαδρομή, ποιες επιλογές, ποιες μικρές ή μεγάλες νίκες, ποιες ήττες».
Φυσικά, η χρήση του ονόματος της Ιθάκης, επιθυμεί να προκαλέσει συνειρμούς ταύτισης του πολυμήχανου μυθικού βασιλέα της νήσου, Οδυσσέα, με τον επανακάμπτοντα πρώην αρχηγό του Σύριζα.
Μια ταύτιση διόλου κολακευτική. Διότι μπορεί ο βασιλέας της Ιθάκης να έχει αναδειχθεί μέσα από τη Μυθολογία σε έναν ήρωα, ωστόσο, στις ιστορίες που τον συνοδεύουν, κυρίαρχη είναι μια δεύτερη εικόνα. Εντελώς διαφορετική. Και διόλου κολακευτική. Ειδικά αν την προβάλουμε μέσα από το πρίσμα της σύγχρονης πολιτικής.
Ως γνωστόν, όταν ο Αγαμέμνων προέβαινε στις προετοιμασίας για την εκστρατεία κατά της Τροίας είχε στείλει προσκλήσεις σε όλους τους τότε βασιλείς. Ο Οδυσσέας στην προσπάθειά του να αποφύγει τη συμμετοχή του στον Τρωικό πόλεμο, προσποιούμενος τον τρελό, αντικατέστησε το βόδι του άροτρου του με ένα άλογο. Και θα τα είχε καταφέρει εάν δεν τον αποκάλυπτε ο Παλαμήδης. Ο οποίος ξάπλωσε τον υιό του Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο, μπροστά στο αλέτρι, αναγκάζοντας τον βασιλέα της Ιθάκης να σταματήσει την «παράσταση» του.
Ο Οδυσσέας ήταν ο εμπνευστής και σκηνοθέτης πίσω από την ψεύτικη επιστολή - προσκλητήριο γάμου με τον Αχιλλέα, που είχε οδηγήσει στη θυσία της Ιφιγένειας, στην Αυλίδα.
Ο Οδυσσέας είναι αυτός, ο οποίος γνωρίζοντας τον χρησμό «ο πρώτος που θα πατήσει το έδαφος της Τροίας θα σκοτωθεί», άφησε τον Πρωτεσίλαο να πηδήξει πρώτος από την τριήρη στη στεριά με αποτέλεσμα να σκοτωθεί. Ενώ ο ίδιος πήδηξε με ασφάλεια δεύτερος και μάλιστα πάνω στην ασπίδα του, ώστε να αποφύγει την επαφή με το έδαφος.
Ο Οδυσσέας ήταν αυτός που πρόδωσε τον Παλαμήδη με έναν ύπουλο και καλοσχεδιασμένο τρόπο, από τη ζήλια του για την επιρροή του τελευταίου στο στράτευμα των Αχαιών. Σύμφωνα με τον Υγίνο και τον Φιλόστρατο, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας, ο Οδυσσέας εκμεταλλεύτηκε την πείνα και την απογοήτευση του στρατού. Έτσι, έκρυψε χρυσό κάτω από τη σκηνή του Παλαμήδη, και έγραψε ένα ψεύτικο γράμμα από τον Πρίαμο, τον βασιλιά της Τροίας, όπου τον ευχαριστούσε για πληροφορίες που του παρείχε και του έστελνε χρυσό ως αμοιβή. Ακολούθως σκότωσε έναν Φρύγα αιχμάλωτο και τοποθέτησε το γράμμα πάνω στη χλαμύδα του, οργανώνοντας παράλληλα την «ανακάλυψη» του πτώματος και του γράμματος από τους Αχαιούς. Ο Αγαμέμνονας και οι υπόλοιποι αρχηγοί, πίστεψαν το ψέμα και με δεδομένο ότι ο Παλαμήδης δεν μπόρεσε να αποδείξει την αθωότητά του, λιθοβολήθηκε στο τέλος ως προδότης.
Ο Οδυσσέας ήταν αυτός που παριστάνοντας τον ζητιάνο μπήκε στην Τροία και έκλεψε το Παλλάδιο, αφού σύμφωνα με τους χρησμούς η Τροία δεν θα έπεφτε ποτέ με το αγαλματίδιο της Αθηνάς στη θέση του.
Ο Οδυσσέας είχε σκοτώσει τον βασιλέα της Θράκης, Ρήσο, στον ύπνο του, του οποίου τα άλογα είχαν θεϊκή υπόσταση και τα οποία αν έπιναν νερό από τον Σκάμανδρο ποταμό, η Τροία δεν θα έπεφτε στα χέρια των Αχαιών.
Ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη μόνος του, όπως ο ίδιος λέει στον Αλκίνοο (ραψ. η 205): «ἐγὼ δ᾽ ὀΐος ἐλήλυθα» – «μόνο εγώ γύρισα». Οι περίπου 600 συμπολεμιστές του, που επέβαιναν στον στόλο των 12 τριήρεων της επιστροφής, είχαν είτε σκοτωθεί στη μάχη με τους Κίκονες, είτε πνιγεί και σκοτωθεί από γιγάντιους βράχους στους Λαιστρυγόνες, είτε τους είχε καταβροχθίσει ο Κύκλωπας Πολύφημος και η Σκύλλα, είτε είχαν πνιγεί στην καταιγίδα που είχε προκαλέσει ο Δίας στη Θρινακία.
Επιστρέφοντας στην Ιθάκη, σκότωσε και τους 108 μνηστήρες του θρόνου του, τις 12 υπηρέτριες που είχαν συνεργαστεί μαζί τους και κομμάτιασε ζωντανό τον Μελίανθο, ως προδότη.
Υπάρχουν δε, δύο διαφορετικές ιστορίες που αναφέρονται στο τέλος του Οδυσσέα. Η πρώτη, περιγράφεται στην Τηλεγόνεια, ένα πανάρχαιο έπος το οποίο αποδίδεται στον Ευγάμμονα τον Κυρηναίο και αποτελεί μια από τις συνέχειες των επών του Ομήρου. Η δεύτερη, είναι η χαμένη τραγωδία του Σοφοκλή, Οδυσσεύς Ακανθώπληξ.
Κοινό στοιχείο αμφότερων των ιστοριών είναι ο Τηλέγονος, ο γιος της Κίρκης και του Οδυσσέα. «ὁ δὲ Τηλέγονος... τὸν πατέρα ἀγνοήσας κτείνει» (Απολλόδωρος).
Η Τηλεγόνεια είναι η συνέχεια της Οδύσσειας. Σύμφωνα με αυτό το έπος, η Κίρκη στέλνει τον γιό της να συναντήσει τον πατέρα του, τον Οδυσσέα, με το που ενηλικιώνεται. Ο Τηλέγονος προσεγγίζει με τον στόλο του την Ιθάκη εκτιμώντας λανθασμένα πως είναι το νησί των Φαιάκων και αρχίζει να λεηλατεί το νησί. Ο Οδυσσέας συνεπικουρούμενος από τον Τηλέμαχο – τον γιό του από την Πηνελόπη – υπερασπίζεται σθεναρά την πόλη του, οπότε ανάμεσα στις κλαγγές των όπλων και τους καπνούς από τις φωτιές των καταστροφής ο Τηλέγονος σκοτώνει άθελα του, τον ίδιο του τον πατέρα, του οποίου το πρόσωπο δεν είχε αντικρίσει ποτέ στη ζωή του.
Στην τραγωδία, «Οδυσσεύς ο Ακανθώπληξ», του Σοφοκλή, ο Οδυσσέας ενημερώνεται εγκαίρως για κάποιον χρησμό που προβλέπει τη δολοφονία του από τον υιό του. Ο Οδυσσέας, υποθέτει πως ο χρησμός αναφέρεται στον Τηλέμαχο και τον στέλνει να κυβερνήσει στο κοντινό νησί Δολίχειον (τη σημερινή Κεφαλλονιά). Παράλληλα ο Τηλέγονος, κατόπιν προτροπής της μητέρας του Κίρκης, φτάνει στην Ιθάκη για να γνωρίσει τον πατέρα του. Πλησιάζοντας τη βασιλική κατοικία, δηλώνει πως είναι ο υιός του Οδυσσέως. Οι φρουροί δεν του επιτρέπουν την είσοδο και κατά τη διάρκεια των συμπλοκών ο Οδυσσεύς που εκτιμά πως ο εισβολέας είναι ο Τηλέμαχος, εμπλέκεται στη μάχη και χάνει τη ζωή του από τον Τηλέγονο με ένα δόρυ, που στην άκρη του έφερε το δηλητηριώδες αγκάθι (άκανθα) της ουράς του σαλαχιού.
Η κατάρα του Ποσειδώνα, που ήταν το αποτέλεσμα της υπεροπτικής στάσης του μυθικού ήρωα απέναντι στους θεούς, έκλεισε με αυτόν τον τραγικό τρόπο μετά την επιστροφή του Οδυσσέα στην Ιθάκη, ύστερα από τα δέκα χρόνια της περιπλάνησης – επιστροφής, όπως περιγράφεται στην Οδύσσεια.
Εάν επιχειρήσουμε μέσα από το πρίσμα της μυθολογίας της Ιθάκης και του Οδυσσέα να προσεγγίσουμε την προσπάθεια των συγγραφέων του βιβλίου του Αλέξη Τσίπρα «να κατανοήσουμε το παρόν, να δούμε πώς φτάσαμε ως εδώ, μέσα από ποια διαδρομή, ποιες επιλογές, ποιες μικρές ή μεγάλες νίκες, ποιες ήττες», λυπάμαι πολύ, αλλά τα πολιτικά συμπεράσματα θα είναι εξαιρετικά δυσάρεστα. Αφού οι προβολές των μύθων πάνω στις πολιτικές κινήσεις και επιλογές του πρώην πρωθυπουργού είναι απολύτως καταδικαστικές. Καθώς η ιστορία του Οδυσσέα είναι γεμάτη ψεύδη, πανουργίες, δολοπλοκίες, «θυσίες» των συντρόφων του, και άλλες πράξεις, διόλου κολακευτικές για έναν πολιτικό.
