Οι εκκλήσεις για εκλογική μεταρρύθμιση αυξάνονται στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου πλέον η πλειοψηφία των πολιτών τάσσεται υπέρ ενός διαφορετικού συστήματος. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς το γιατί. Ένα εκλογικό σύστημα που βασίζεται στην ύπαρξη ενός βουλευτή για καθεμία εκλογική περιφέρεια, εκλεγμένου με βάση την αρχή «ένας άνθρωπος – μία ψήφος», λειτουργεί καλά μόνο όταν υπάρχουν δύο πολιτικά κόμματα που ανταγωνίζονται για την έδρα σε κάθε περιφέρεια και όχι πολλαπλά κόμματα.
Το δικομματικό σύστημα ενθαρρύνει μια προβληματική κομματική κουλτούρα, στην οποία η «διείσδυση» – δηλαδή η υπονόμευση ενός κόμματος μέσω εσωτερικής εισόδου – αποτελεί τον μοναδικό τρόπο συμμετοχής στην πολιτική για όσους δεν αισθάνονται δεμένοι με κάποιο κόμμα. Το σύστημα επίσης δεν δίνει ιδιαίτερα κίνητρα στα δύο μεγάλα κόμματα να διαμορφώσουν ουσιαστικά διαφορετικές θέσεις σε οποιοδήποτε ζήτημα, καθώς ανταγωνίζονται για την ίδια εκλογική βάση.
Υπάρχει εναλλακτική; Φυσικά και υπάρχει. Αρκεί να κοιτάξει κανείς τις σκανδιναβικές χώρες, όπου εφαρμόζεται ένα αντιπροσωπευτικό σύστημα για την εκλογή των κοινοβουλίων.
Τα κόμματα παρουσιάζουν λίστες υποψηφίων, οι οποίοι εκλέγονται κατά ομάδες ώστε να εκπροσωπούν κάθε εκλογική περιφέρεια ανάλογα με το ποσοστό που έλαβε το κόμμα στην ψήφο του εκλογικού σώματος. Για παράδειγμα, στη Σουηδία υπάρχουν 29 εκλογικές περιφέρειες (valkretsar) και ο συνολικός αριθμός των βουλευτών στο κοινοβούλιο είναι 349. Αυτό σημαίνει ότι τα κύρια κόμματα αποκτούν αναλογική εκπροσώπηση σε όλες τις περιφέρειες.
Υπάρχουν επίσης μερικές επιπλέον έδρες στο κοινοβούλιο που δίνονται στα κόμματα, ώστε να διορθωθεί μια ενδεχόμενη μικρή έλλειψη αναλογικότητας. Υπάρχει ωστόσο ένα όριο του 4%, το οποίο σημαίνει μια μικρή παραμόρφωση – χάριν αποτελεσματικότητας – της ιδέας της απόλυτης αναλογικότητας.
Αυτό το σύστημα σημαίνει ότι, μεταφορικά μιλώντας, οι λαοί της Σκανδιναβίας αυτοκυβερνώνται μέσω των κοινοβουλίων τους.
Υπάρχουν πολλά θετικά στοιχεία σε τέτοια συστήματα και σχεδόν καμία ουσιαστική αδυναμία από άποψη αρχών. Τουλάχιστον αυτή είναι η κρίση στην οποία καταλήγω ως φιλόσοφος. Το εμπειρικό ζήτημα το αφήνω στους πολιτικούς επιστήμονες.
Δημοκρατική λήψη αποφάσεων
Για να αποφασίσουμε ποιο σύστημα είναι, φιλοσοφικά μιλώντας, πιο επιθυμητό, πρέπει πρώτα να ορίσουμε τι σημαίνει για ένα συλλογικό σύνολο ανθρώπων να καταλήγει σε μια απόφαση με δημοκρατικό τρόπο.
Θα μπορούσε κανείς να πει ότι μια συλλογική απόφαση που λαμβάνεται από μια ομάδα είναι δημοκρατική εφόσον έχει επιτευχθεί μέσω ενός μηχανισμού που εγγυάται ότι, αν υπάρχει πλειοψηφία στην ομάδα, τότε η συλλογική απόφαση συμφωνεί με τη βούληση αυτής της πλειοψηφίας. Ο τυπικός μηχανισμός είναι φυσικά η αρχή της πλειοψηφικής ψήφου.
Θα πρέπει επίσης να προσθέσουμε ότι ο λόγος για τον οποίο επικρατεί η τελική απόφαση είναι ακριβώς επειδή αποτελεί τη βούληση της πλειοψηφίας.
Τι συμβαίνει όμως αν δεν υπάρχει σαφής βούληση πλειοψηφίας λόγω ισοψηφίας; Σε αυτή την περίπτωση, η απόφαση αφήνεται στον πρόεδρο. Μερικές φορές αυτό συμβαίνει – και αποτελεί θεωρητικό πρόβλημα για τη δημοκρατική λήψη αποφάσεων με βάση την πλειοψηφία – αλλά στην πράξη είναι πάντοτε δυνατό να αντιμετωπιστεί.
Μια δημοκρατική απόφαση μπορεί να ληφθεί μόνο εφόσον υπάρχουν πολιτικοί δρώντες, όπως οι ψηφοφόροι ή τα μέλη του κοινοβουλίου, πρόθυμοι (και με το δικαίωμα) να εκφράσουν τις απόψεις τους (με τον κατάλληλο τρόπο).
Το αντιπροσωπευτικό ιδεώδες
Αφού ορίσουμε τι σημαίνει δημοκρατική λήψη αποφάσεων, μπορούμε να διατυπώσουμε διαφορετικά ιδεώδη σε σχέση με τη δημοκρατία. Σε κάθε πολιτική ιδεολογία υπάρχει κάποιο περιθώριο για δημοκρατική λήψη αποφάσεων.
Έτσι, είναι δυνατόν να καθοριστεί ποιες αποφάσεις πρέπει και ποιες δεν πρέπει, σύμφωνα με μια συγκεκριμένη πολιτική ιδεολογία, να λαμβάνονται με δημοκρατικό τρόπο – καθώς και ποιοι πρέπει να τις λαμβάνουν. Σε ορισμένα συστήματα, ο πρόεδρος εκλέγεται δημοκρατικά από τον λαό άμεσα, σε άλλα συστήματα ο πρωθυπουργός εκλέγεται δημοκρατικά από το κοινοβούλιο κ.ο.κ.
Το βρετανικό κοινοβούλιο χρησιμοποιεί δημοκρατική μέθοδο λήψης αποφάσεων. Η εκλογή αντιπροσώπου σε κάθε εκλογική περιφέρεια είναι επίσης δημοκρατική – υπό τον όρο ότι μόνο δύο υποψήφιοι ανταγωνίζονται σοβαρά για τη θέση. Είτε κερδίζει ο δικός σου υποψήφιος είτε χάνει, επειδή η πλειοψηφία θέλει κάποιον άλλον να την εκπροσωπεί.
Η βούληση της πλειοψηφίας είναι καθοριστική. Όταν όμως υπάρχουν περισσότεροι από δύο υποψήφιοι (και φυσικά, στην πράξη υπάρχουν), τότε μπορεί να εκλεγεί – και συχνά εκλέγεται – υποψήφιος που δεν έχει την υποστήριξη της πλειοψηφίας.
Το αντιπροσωπευτικό μοντέλο είναι διαφορετικό. Το κοινοβούλιο λαμβάνει αποφάσεις μέσα από μια δημοκρατική διαδικασία, αλλά οι εκλογές για το κοινοβούλιο δεν είναι δημοκρατικές με την κλασική έννοια. Αντίθετα, είναι αναλογικές, πράγμα που σημαίνει ότι μπορούν να εκλεγούν υποψήφιοι που δεν έχουν την αποδοχή της πλειοψηφίας. Ακόμη και τα μικρά κόμματα εξασφαλίζουν (αναλογική) εκπροσώπηση.
Υπάρχει μια δημοκρατική λογική πίσω από ένα τέτοιο σύστημα, όπου οι εκπρόσωποι του λαού συγκεντρώνονται, καταθέτουν προτάσεις, τις συζητούν και ψηφίζουν. Η ιδέα είναι ότι η απόφαση στην οποία θα κατέληγαν οι εκπρόσωποι είναι εκείνη στην οποία θα κατέληγαν και οι ίδιοι οι εκπροσωπούμενοι, αν μπορούσαν να συγκεντρωθούν και να αποφασίσουν με τον ίδιο τρόπο.
Ένα αναλογικό σύστημα εγγυάται επίσης την εκπροσώπηση πολιτικών μειονοτήτων που δεν χαίρουν εκτίμησης. Αυτές μπορούν να εισέλθουν στο κοινοβούλιο ακόμη κι αν δεν υπάρχει καμία εκλογική περιφέρεια όπου συγκεντρώνουν την αποδοχή της πλειοψηφίας.
Στο κοινοβούλιο, τουλάχιστον, έχουν τη δυνατότητα να παρουσιάσουν τα επιχειρήματά τους και, αν αυτά είναι ισχυρά, να κερδίσουν μακροπρόθεσμα υποστήριξη. Αυτό το σύστημα αποτελεί την καλύτερη απάντηση στον φόβο του Αριστοτέλη ότι μια πλειοψηφία μπορεί να καταπιέσει διάφορες μειονότητες. Δεν είναι αλάνθαστο – αλλά η συλλογική λήψη αποφάσεων είναι εξ ορισμού μια επικίνδυνη υπόθεση.
Τέλος, το σύστημα απαντά και στην πλατωνική ελιτίστικη ένσταση ότι οι άνθρωποι δεν είναι αρκετά καλοί για να αυτοκυβερνηθούν. Στο αναλογικό σύστημα αυτοκυβερνώνται, αλλά έμμεσα και μέσω έμπιστων πολιτικών ειδικών. Δεν υπάρχει σοβαρός λόγος να πιστεύει κανείς ότι το μεμονωμένο άτομο που επικρατεί σε μια μονοεδρική περιφέρεια είναι επαρκές για να γίνει ο «κυβερνήτης» σου.
Γι’ αυτό, η φιλική μου συμβουλή προς τον λαό του Ηνωμένου Βασιλείου, τουλάχιστον από φιλοσοφική σκοπιά, είναι να υιοθετήσει κάποια εκδοχή του σκανδιναβικού μοντέλου.
*Ο Torbjörn Tännsjö είναι Καθηγητής Πρακτικής Φιλοσοφίας, Πανεπιστήμιο Στοκχόλμης.
Το άρθρο τους αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal μέσω άδειας Creative Commons από τον ιστότοπο TheConversation.com.
