Στο τρίπτυχο «σωστή προετοιμασία – παιδεία – συλλογική και ατομική υπευθυνότητα» βασίζει ο καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας, Χρήστος Ζερεφός, τον τρόπο, με τον οποίο Πολιτεία και κοινωνία θα πρέπει να αντιμετωπίζουν στο εξής το φαινόμενο της κλιματικής κρίσης και ειδικότερα των megafires, που μαστίζουν τη χώρα μας.
Σε συνέντευξή του στο Liberal ο κ. Ζερεφός εξηγεί, γιατί απαιτείται εθνική στρατηγική σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση των πυρκαγιών, αλλά και γιατί πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τα ακραία καιρικά φαινόμενα.
Συνέντευξη στον Χρήστο Θ. Παναγόπουλο
Κύριε καθηγητά, το Reuters αναφέρει σε πρόσφατη ανάλυσή του ότι «ψηνόμαστε ζωντανοί», καθώς οι πυρκαγιές αυξάνονται κάθε χρόνο στην Ευρώπη λόγω της κλιματικής κρίσης. Πείτε μας, ποιο είναι το μέγεθος αυτού του προβλήματος;
Το μέγεθος είναι μεγάλο, διότι δεν ζεσταίνονται μόνο η ατμόσφαιρα και το έδαφος, ζεσταίνεται και η θάλασσα. Η θάλασσα έχει μνήμη δέκα χρόνια τουλάχιστον. Επομένως, μια κατάσταση που συνεχίζει την υπερθέρμανση όπως λέγεται, που σημαίνει ότι κάθε χρόνο είναι πιο θερμός από τον προηγούμενο, και αυτό πάει και στη θάλασσα και η θάλασσα συμμετέχει σε αυτό το παιχνίδι της φύσης, το οποίο είναι πάρα πολύ επικίνδυνο, δηλαδή παίρνει ενέργεια από τον ήλιο, ζεσταίνεται το έδαφος δεν αφήνει η ατμόσφαιρα την ενέργεια να χαθεί τη συσσωρεύει και έρχεται η θάλασσα και λειτουργεί σαν μνήμη και την αποθηκεύει.
Αυτό, λοιπόν, σημαίνει ότι στις δεκαετίες που έρχονται, αν δεν παρθούν πολύ αυστηρά μέτρα, θα έχουμε συνέχιση αυτού του φαινομένου. Σας θυμίζω ότι ο πρώτος πραγματικός καύσωνας, που έπληξε την Ελλάδα, ήταν το 1987, τον Ιούλιο και ο πρώτος που έπληξε την Ευρώπη, με έμφαση στην κεντρική Ευρώπη, ήταν το 2003. Ο ένας καύσωνας είχε και .2000 θύματα θερμόπληκτους στην Ελλάδα, ο άλλος καύσωνας του 2003 είχε 70.000 θερμόπληκτους.
Από τότε τα πράγματα εξελίχθηκαν στο να έχουμε σχεδόν κάθε άλλο χρόνο και τώρα σχεδόν κάθε χρόνο μερικούς καύσωνες και αυτοί να επικεντρώνονται στην περιοχή που έχει την καλύτερη μνήμη γι’ αυτή τη δουλειά, που δεν είναι άλλη από τη Μεσόγειο Θάλασσα. Η Μεσόγειος, καθ’ όλες τις εκτιμήσεις και όλα τα μοντέλα, αποτελεί ένα σημείο στο «κόκκινο», δηλαδή ένα σημείο στο χάρτη της παγκόσμιας ανθρωπογενούς μεταβολής, επικίνδυνο είναι και η Μεσόγειος.
Βέβαια, υπάρχουν και πολλές άλλες περιοχές γύρω-γύρω στον πλανήτη και στον Βόρειο Ατλαντικό και στον Ειρηνικό Ωκεανό. Επομένως, είναι ένα ζήτημα που για εμάς ως επιστήμονες πρέπει άμεσα να ληφθούν μέτρα. Είχε γίνει μια προσπάθεια όπως ξέρετε στο Παρίσι και αυτή η προσπάθεια άρχισε σιγά-σιγά να υλοποιείται.
Τι έλεγε η Συμφωνία των Παρισίων; Έλεγε ότι μέχρι το 2030 - μας μένουν ακόμα 5 χρόνια μέχρι τότε - θα πρέπει το 80% των ενεργειακών μας αναγκών να έχουν αντικατασταθεί τα ορυκτά καύσιμα από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ). Χρησιμοποιούμε, δηλαδή, τον ήλιο, τον άνεμο, τη γεωθερμία τις υδατοπτώσεις και λοιπά.
Αυτό – χρησιμοποιώ μια ίσως περίεργη λέξη - το «ψιλοπετύχαμε» αλλά ακόμα χρειάζεται επιμονή και συνέχιση όλων των προσπαθειών. Σε κάθε περίπτωση, η Συμφωνία των Παρισίων περιέχει το «κλειδί» για όλη αυτή την κατάσταση.
Αναφερθήκατε στην απάντησή σας, ότι θα πρέπει να παρθούν πολύ αυστηρά μέτρα και θέλω να σας ρωτήσω τι είδους μέτρα είναι αυτά;
Μιλήσαμε, λοιπόν, για τη Συμφωνία των Παρισίων. Τώρα, μετά το 2030 κ μέχρι το 2050 θα πρέπει να προχωρήσουμε στην πλήρη απεξάρτηση της χρήσης ορυκτών καυσίμων και να πάμε σε άλλες μορφές ενέργειας. Ποιες θα είναι αυτές; Κανείς δεν το ξέρει ακόμα, διότι όλοι πειραματίζονται. Πειραματιζόμαστε, ακόμη και με μικρές μηχανές που στηρίζονται στην πυρηνική ενέργεια, με το υδρογόνο και με ένα σωρό άλλα. Η ανθρωπότητα, ακόμα, δεν έχει σταθεροποιήσει το ενεργειακό μείγμα, που θα χρησιμοποιήσει.
Όπως , επίσης, δεν έχει λύσει το θέμα της πυρηνικής σχάσης ή το θέμα των πυρηνικών αποβλήτων. Υπάρχουν αισιόδοξα σενάρια και σχέδια, όπως ο βομβαρδισμός των ραδιενεργών καταλοίπων. Σε περίπτωση που έχουμε χρήση μικρών πυρηνικών σταθμών, θα πρέπει να βομβαρδιστούν με σούπερ λέιζερ δηλαδή ένα υπερφώς με μεγάλη ενέργεια, κατά τη διαδικασία του οποίου το ουράνιο μετατρέπεται σε θόριο και αντί να ζει χιλιάδες χρόνια, ζει τρεις ώρες το θόριο. Έτσι, λοιπόν, σιγά - σιγά η διεθνής κοινότητα θα προσαρμοστεί στη νέα κατάσταση.
Η προσαρμογή, βεβαίως, συμπεριλαμβάνει και την αντίδραση των ανθρώπων. Δηλαδή, οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να ζουν με τα ακραία φαινόμενα. Πρέπει να μάθουν να προστατεύονται, δηλαδή, από αυτά, διότι η προσαρμογή μειώνει το κόστος που έχουμε από τα ακραία φαινόμενα.
Τι περιλαμβάνει αυτή η προσαρμογή; Εάν είχαμε ξεκινήσει προγράμματα σοβαρά προσαρμογής - εμείς είχαμε ξεκινήσει όπως ξέρετε προσπάθειες και μέσω της έκθεσης της Τραπέζης της Ελλάδος το 2011 αλλά και στη συνέχεια διάφορα μοντέλα τα οποία προσπαθούμε να τα βελτιώσουμε – τότε η πρόγνωση στην καθημερινότητα τη μετεωρολογική θα ήταν βελτιωμένη.
Θα σας δώσω ένα παράδειγμα, για να το καταλάβετε καλύτερα: Η κακοκαιρία Daniel κόστισε περίπου 3-3,5 δισεκατομμύρια ευρώ. Εάν είχαμε πρόγνωση σωστή, θα βρίσκαμε ότι το νερό που θα έπεφτε ως βροχή, θα ήταν περίπου 80 εκατοστά, ενώ στην πραγματικότητα έπεσαν 100 εκατοστά – 1 μέτρο - μέσα σε λίγες ώρες. Η πρόγνωση που είχε δοθεί τότε και για τους αγρότες ήταν 60 εκατοστά. Καταλάβατε; Δηλαδή είχαν πέσει έξω τα προγνωστικά μοντέλα κατά περίπου 40%.
Αν η πρόγνωση βελτιωθεί, ο αγρότης και οι Αρχές θα πάρουν καλύτερα και πιο γρήγορα τα μέτρα και θα ξέρουν τι μέλει γενέσθαι, δηλαδή τι τους περιμένει. Αυτό, λοιπόν, είναι ένα από τα θέματα, η προσαρμογή. Η προσαρμογή περιλαμβάνει και την καλή γνώση του περιβάλλοντος του καθενός.
Περιλαμβάνει οδηγίες, όπως αυτές που δίδονται τώρα με το 112. Αυτό δεν υπήρχε στα παλιά χρόνια. Επομένως, όλα αυτά οδηγούν σε μια νέα ζωή, μια νέα κοινωνική σχέση και τη σχέση ανθρώπου με το περιβάλλον, όπου το μεν περιβάλλον δεν μπορούμε άμεσα να το αλλάξουμε γρήγορα, αλλά μπορούμε να προσαρμοστούμε.
Και το πιο απλό που μπορεί να κάνει ο καθένας μας, κ. Παναγόπουλε, είναι να γίνει πιο «τσιγκούνης» στη χρήση των φυσικών πόρων. Αυτό σημαίνει ότι θα εξοικονομεί νερό, ενέργεια, σκουπίδια και γενικά θα προσπαθεί και θα προστατεύει τη φύση με ό,τι τρόπο μπορεί. Είδε κάποιον που είναι ύποπτος για πυρκαγιά; Αμέσως να τον καταγγέλλει στο 100, σα να γίνεται φόνος.
Αυτό πρέπει όλοι να το καταλάβουν και νομίζω και τα ΜΜΕ προς τα εκεί θα οδηγηθούν, δηλαδή η Πολιτεία να συνεργαστεί ακόμη πιο στενά μαζί με εσάς, ακόμη πιο στενά με τα σχολεία, ακόμη πιο στενά με την οικογένεια. Οι κοινωνικοί λειτουργοί θα πρέπει να παίξουν και αυτοί τον ρόλο τους και γενικά η Παιδεία πρέπει να περιλάβει μέσα στους άξονές της, εκτός από τον σεβασμό στους νόμους και ιδιαίτερα στους γηραιότερους της οικογένειας, για να ακούνε τα λόγια και δεύτερον να προστατεύονται, να μάθουν, δηλαδή, πώς θα συμπεριφερθούν τώρα το καλοκαίρι.
Πείτε μας, γιατί δεν μπορούμε να σβήνουμε αποτελεσματικά αυτά τα «megafires» – οι τεράστιες, ακραίες δασικές πυρκαγιές; Ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των megafires στην Ελλάδα; Ποιες περιοχές βρίσκονται σε μεγαλύτερο κίνδυνο;
Για να γίνει megafire, πρέπει να υπάρχει και mega ποσότητα υλικού, δηλαδή πρέπει να υπάρχει ένα αποξηραμένο έδαφος, με χαμηλή σχετική υγρασία, να μην έχουν καθαριστεί τα δάση, δηλαδή να μην έχει απομακρυνθεί η βιομάζα η οποία έχει απορριφθεί, έχουν πέσει σπασμένα κλαδιά, ξεραμένα χόρτα, φύλλα, όλα αυτά πρέπει να απομακρύνονται, γιατί αποτελούν προσάναμμα για την ένωση της πυρκαγιάς.
Είδαμε ότι οι πυρκαγιές και οι μεσαίες και οι μεγάλες ξεκινούν από τρία βασικά αίτια. Ένα αίτιο, βεβαίως, είναι η αμέλεια, κάνει ο άλλος εργασίες, χρησιμοποιεί τροχό κι ας έχει άνεμο ισχυρό, οπότε ο τροχός πάνω στο μέταλλο κάνει σπινθήρες και μπορεί να πάει σε στιγμή, σε μια περίοδο ξηρασίας αν τα κάνει κανείς αυτά, να βάλει φωτιά.
Επομένως, ο πρώτος παράγοντας είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο δεύτερο παράγοντας είναι η ίδια η φύση, για παράδειγμα όταν πέφτει ένας κεραυνός. Και ο τρίτος παράγοντας είναι ο η κακή στρατηγική της μεταφοράς ρεύματος, δηλαδή από τους ίδιους τους πυλώνες υψηλής τάσεως, οι οποίοι διαπερνούν ή διασχίζουν ή γειτνιάζουν μέσα σε δάση. Τα δάση, λοιπόν, θέλουν ένα γενικό νοικοκύρεμα, η κλιματική κρίση τα δάση πρέπει να τα προστατεύσει, όπως επίσης πρέπει να προστατεύσουμε από τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης και τους ανθρώπους.
Βεβαίως, οι δασικές πυρκαγιές είναι ένα χαρακτηριστικό, αλλά είναι και η πτώση κεραυνών. Δεν πρέπει να τους ξεχνάμε: το κεφάλι του κολυμβητή είναι το υψηλότερο σημείο μέσα σε μια ήρεμη θάλασσα. Βεβαίως, ο κεραυνός θα διαλέξει να τον κατακεραυνώσει και αυτό ισχύει, ακόμα και όταν βγει. Έχουμε πολλά παραδείγματα κεραυνοπληξίας, όπως λέγεται, ιδίως στη δυτική Ελλάδα.
Άρα, γενικά, πρέπει ο κόσμος να ξέρει και να προσέχει να φυλάγεται και από τους κεραυνούς και από τις πλημμύρες και από την ξηρασία. Ξηρασία έχει ένα μεγάλο μέρος της Ανατολικής Ελλάδας, το ίδιο έχει και η Ανατολική Ιταλία, το ίδιο έχει και η Ισπανία. Άρα, τα ανατολικά μέρη της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη νότια περιοχή, δηλαδή στη Μεσόγειο, όλα κινδυνεύουν από την ξηρασία.
Τι κάνει η ξηρασία με τις πυρκαγιές; Ουσιαστικά τις ενθαρρύνει, όταν η σχετική υγρασία του εδάφους μειωθεί κάτω από 10%. Το έχουμε δείξει αυτό σε πρόσφατη μελέτη που έχουμε κάνει στην Ακαδημία Αθηνών μαζί με τα βασικά εργαστήρια των συναδέλφων δασολόγων και από τη Θεσσαλονίκη και από τη Μυτιλήνη, από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και το Πανεπιστήμιο Αθηνών φυσικά και άλλα πανεπιστήμια, όπως αυτό της Πάτρας. Έχουμε δείξει ότι το λεγόμενο δασικό οικοσύστημα είναι αυτό, το οποίο πρέπει να προσεχθεί, ιδιαίτερα, διότι αν αυτό καεί μια-δυο φορές, τότε το δάσος δεν μπορεί να αναγεννηθεί.
Άρα είναι μια αλυσίδα δράσεων, τις οποίες πρέπει να προσέξουμε, πρέπει να εκπαιδευθούν και τα Σώματα Ασφαλείας, όπως το Πυροσβεστικό Σώμα και άλλοι, ακόμα και ο Στρατός σε αυτά τα ζητήματα. Άρα, χρειάζεται μια εθνική στρατηγική και παιδεία σε αυτά τα θέματα.
Γιατί θα πρέπει να μάθουμε να ζούμε με την κλιματική αλλαγή; Δεν είναι καλύτερα να εστιάσουμε στην πλήρη πρόληψη ή, αντίστοιχα, στην πλήρη αποτροπή; Θα ήθελα το σχόλιό σας.
Σε όλα θα πρέπει να εστιάσουμε, κύριε Παναγόπουλε, και στην πρόληψη αλλά και στην αποτροπή. Άλλωστε, σύμφωνα με το ρητό του Ιπποκράτη, είναι καλύτερα να προλαβαίνουμε, παρά να πηγαίνουμε να θεραπεύσουμε μετά.
Ιδιαίτερα για τις πυρκαγιές, αυτό το ρητό είναι κατεξοχήν εφαρμόσιμο. Ο Ιπποκράτης, βέβαια, το είπε για την αρρώστια, για τον άνθρωπο, για την υγεία. Αλλά ισχύει για όλα τα πράγματα και κατεξοχήν τώρα για την κλιματική αλλαγή.
Επομένως, η γνώμη μου και η απάντησή μου στο ερώτημά σας είναι ότι θα πρέπει άμεσα όλοι να επικεντρωθούμε στο θέμα αυτό. Τι σημαίνει αυτό; Παιδεία, εκπαίδευση, γνώση σημαίνει την ύπαρξη μέσων και εργαλείων, ώστε να ενημερώνονται όλοι κυρίως οι υπεύθυνοι άμεσα για το τι γίνεται γύρω τους.
Παράλληλα, αυτό συνεπάγεται και κατάλληλη προετοιμασία. Δηλαδή, τα μέσα τα οποία χρειαζόμαστε, η παρακολούθηση της σχετικής υγρασίας του εδάφους και άλλων παραμέτρων που οδηγούν στη διόγκωση της πυρκαγιάς και τη μετάδοση της πιο γρήγορα από ό,τι μπορεί να αντιδράσει ο άνθρωπος.
Διότι η πυρκαγιά μπορεί να μεταδίδεται ένα μέτωπο πύρινο, μπορεί να μεταδίδεται με 2 χλμ. την ώρα, αλλά μπορεί να μεταδίδεται και με 15 χλμ. την ώρα και με 20 χλμ. την ώρα. Επομένως, ο χρόνος, η ταχύτητα μετάδοσης των πύρινων μετώπων διαφέρει από πυρκαγιά σε πυρκαγιά και διαφέρει διότι είναι συνάρτηση όχι μόνο του ανέμου αλλά και της καύσιμης διαθέσιμης ύλης.
Όλα αυτά, λοιπόν, θα μας πει κάποιος ότι αφορούν τους αρμόδιους που παίρνουν μέτρα. Ναι, αλλά αφορούν και εμάς. Όταν, λοιπόν, το σπίτι μας έχει φύλλα, κλαδιά, δέντρα, τα οποία σχεδόν εφάπτονται του σπιτιού, τότε είναι βέβαιο ότι κάποτε αν ανάψει πυρκαγιά, τότε θα καεί και το σπίτι μας.
Άρα, είναι και ο κοινός νους, όπως λέγεται, το common sense, δηλαδή, η κοινή λογική και αίσθηση λέει ότι όταν ακουμπάνε πάνω στο σπίτι κλαδιά και άλλα εύφλεκτα αντικείμενα, είναι προφανές ότι το σπίτι θα είναι πιο ευάλωτο από ένα σπίτι το οποίο είναι κάπως πιο θωρακισμένο. Τα ξύλινα παντζούρια, για παράδειγμα, θα πρέπει να απαγορευθούν. Σιγά - σιγά θα πρέπει και οι ξύλινες στέγες σε περιοχές, όπου τα σπίτια είναι μέσα σε δασικό περιβάλλον.
Το δασικό περιβάλλον μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει, αλλά εφόσον το προστατεύουμε. Δεν μπορούμε εμείς, λέγανε πολλοί ότι μπορεί να αναπτυχθεί σε αρμονία ένα οικισμός με ένα δάσος. Η απάντηση είναι ναι, αν η παρουσία του ανθρώπου είναι για να προστατεύσει το δάσος και όχι για να μεταδώσει, να φέρει μια ακόμα εστία πυρκαγιάς, η οποία θα φουντώσει τη φλόγα.
* Ο Χρήστος Ζερεφός είναι καθηγητής Φυσικής της Ατμόσφαιρας και Γενικός Γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών
