Το Νόμπελ Οικονομικών δεν ήταν ποτέ «αληθινό» Νόμπελ. Δεν το όρισε ο Άλφρεντ Νόμπελ στη διαθήκη του. Το θέσπισε η Σουηδική Κεντρική Τράπεζα το 1968, «στη μνήμη του Άλφρεντ Νόμπελ». Κι όμως, μισό αιώνα αργότερα, είναι ίσως το πιο ουσιαστικό βραβείο ιδεών. Εκεί όπου η οικονομία συναντά τη φιλοσοφία και η θεωρία δοκιμάζεται στην πραγματική ζωή.
Δεν είναι λίγες οι χρονιές που η επιτροπή του βραβείου προκαλεί διαφωνίες. Άλλοτε τιμά οικονομολόγους που βλέπουν την ανάπτυξη ως κρατικό έργο, άλλοτε εκείνους που προτείνουν να καθοδηγούμε τη συμπεριφορά των πολιτών για το «καλό τους». Φέτος, όμως, συνέβη κάτι διαφορετικό. Η βράβευση του Joel Mokyr είναι μια σπάνια στιγμή όπου η Ιστορία της ελευθερίας και η Ιστορία της προόδου συμπίπτουν.
Ο Mokyr, καθηγητής στο Northwestern και στο Πανεπιστήμιο του Τελ Αβίβ, τιμήθηκε «για την αναγνώριση των προϋποθέσεων της διατηρήσιμης ανάπτυξης μέσω της τεχνολογικής προόδου» (nobelprize.org). Δεν είναι ένας ακόμη οικονομολόγος των εξισώσεων. Είναι ιστορικός των ιδεών που προσπαθεί να απαντήσει σε ένα απλό, αλλά θεμελιώδες ερώτημα: γιατί η Δύση όχι μόνο πλούτισε, αλλά συνέχισε να πλουτίζει μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση;
Στα βιβλία του «The Lever of Riches και The Gifts of Athena» εξηγεί ότι το κλειδί δεν ήταν οι μηχανές, αλλά οι άνθρωποι. Πιο σωστά, το πώς οι άνθρωποι άρχισαν να οργανώνουν και να ανταλλάσσουν τη γνώση. Το αποκαλεί Industrial Enlightenment: μια επανάσταση ιδεών που ένωσε την πράξη με τη θεωρία. Οι τεχνίτες συνεργάστηκαν με τους επιστήμονες, οι επιχειρηματίες με τους διανοούμενους. Από τις εγκυκλοπαίδειες του Διαφωτισμού μέχρι τα πρώτα περιοδικά επιστήμης, η πληροφορία έπαψε να είναι μυστικό και έγινε κοινό κτήμα. «Η ιδέα ότι η γνώση είναι δύναμη δεν μεταφράστηκε στην ιδέα ότι πρέπει να μονοπωλείται», λέει ο Mokyr. Αντίθετα, επικράτησε η ιδέα της ανοιχτής επιστήμης. Και αυτό έκανε τη διαφορά: κάθε ανακάλυψη έγινε σκαλοπάτι για την επόμενη.
Αν αυτό μας θυμίζει κάτι από την ελληνική πραγματικότητα, αυτό είναι το μόνιμο ελληνικό debate γύρω από το ρόλο των επιχειρήσεων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Οι μεταρρυθμιστές θέλουν η γνώση να διαχέεται στην κοινωνία και την αγορά, να γεννά εφαρμογές και καινοτομία. Οι αριστεροί (παρατάξεις, φοιτητές και πανεπιστημιακοί) επιμένουν στο σύνθημα «έξω οι επιχειρήσεις από την εκπαίδευση». Η πρώτη προσέγγιση – αυτή που περιγράφει ο Mokyr – είναι που έφερε αιώνες προόδου και ευημερίας. Η δεύτερη παραπέμπει πραγματικά στον Μεσαίωνα, τότε που η γνώση ήταν προνόμιο των λίγων, η πρόοδος προϊόν συμπτώσεων, και η καινοτομία προκαλούσε φόβο.
