Στην Ελλάδα, συνηθίζουμε να μετράμε την πρόοδο με δείκτες όπως το ΑΕΠ, η ανεργία ή οι επενδύσεις. Όμως υπάρχει ένας αόρατος δείκτης που καθορίζει όλα τα παραπάνω: η οικονομική παιδεία των πολιτών. Όπως έδειξε πρόσφατα μια μελέτη του National Bureau of Economic Research (Kaiser & Lusardi, 2024), η οικονομική παιδεία δεν είναι απλώς μια δεξιότητα∙ είναι μορφή κοινωνικού κεφαλαίου - η βάση πάνω στην οποία χτίζονται η αυτονομία, η αξιοπρέπεια και η ευημερία.
Η μελέτη εξετάζει δεκαπέντε χρόνια ερευνών σε δεκάδες χώρες και καταλήγει σε τρία απλά αλλά αποκαλυπτικά συμπεράσματα.
Πρώτον, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν κατανοούν βασικές έννοιες όπως ο ανατοκισμός, ο πληθωρισμός ή η διαφοροποίηση κινδύνου. Στις περισσότερες χώρες, λιγότερο από το μισό του πληθυσμού απαντά σωστά σε τρεις απλές ερωτήσεις. Αυτό δεν αφορά μόνο φτωχά κράτη. Ακόμη και σε οικονομίες όπως οι ΗΠΑ ή η Γερμανία, ο «οικονομικός αναλφαβητισμός» είναι μαζικό φαινόμενο.
Δεύτερον, όσοι κατανοούν τα βασικά, παίρνουν σταθερά καλύτερες αποφάσεις. Οι πιο οικονομικά εγγράμματοι άνθρωποι αποταμιεύουν περισσότερο, διαχειρίζονται με σύνεση το χρέος τους, αποφεύγουν τα τοκογλυφικά προϊόντα και συμμετέχουν στην αγορά επενδύσεων. Με απλά λόγια, η γνώση αποδίδει τόκο.
Τρίτον, η οικονομική παιδεία μπορεί να διδαχθεί - και μάλιστα με θεαματικά αποτελέσματα όταν γίνεται σωστά. Τα προγράμματα που εφαρμόζονται στα σχολεία της Βραζιλίας και του Περού, όπως δείχνει η μελέτη, βελτίωσαν την οικονομική συμπεριφορά των μαθητών ακόμη και δέκα χρόνια μετά την αποφοίτηση. Και το κόστος τους; Λιγότερο από πέντε δολάρια ανά μαθητή.
Στην εποχή του ψηφιακού χρήματος, των καταναλωτικών δανείων και των «εύκολων» πιστώσεων, η άγνοια δεν είναι απλώς μειονέκτημα, είναι κίνδυνος. Οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι η χαμηλή οικονομική παιδεία συνδέεται με υπερχρέωση, απώλεια αποταμιεύσεων και αδυναμία σύνταξης. Όσοι δεν κατανοούν τους μηχανισμούς της αγοράς είναι ευάλωτοι σε απάτες, σε λαϊκιστές και σε πολιτικούς που υπόσχονται «δωρεάν λύσεις».
Αντιθέτως, η οικονομική παιδεία λειτουργεί σαν εμβόλιο κατά του οικονομικού λαϊκισμού. Ένας πολίτης που γνωρίζει πώς λειτουργεί ο τόκος, η φορολογία ή το ασφαλιστικό σύστημα, δεν εντυπωσιάζεται εύκολα από μαγικές υποσχέσεις και στηρίζει πολιτικές που προάγουν τη σταθερότητα και τη λογοδοσία. Όπως γράφουν οι Kaiser και Lusardi, η γνώση οδηγεί σε καλύτερες επιλογές όχι μόνο στην τσέπη, αλλά και στην κάλπη.
Το παράδοξο είναι ότι, ενώ όλοι μιλούν για «οικονομική ανάπτυξη», ελάχιστοι ασχολούνται με το πώς θα καλλιεργηθεί η οικονομική ωριμότητα των πολιτών. Στην Ελλάδα, μετά από χρόνια προσπαθειών, μόλις μπήκαν τα οικονομικά στη Γ' Γυμνασίου. Αυτή είναι μια θετική εξέλιξη αλλά σε καμία περίπτωση δεν αρκεί. Οι Kaiser και Lusardi, δείχνουν ότι η υποχρεωτική οικονομική εκπαίδευση στα σχολεία έχει μακροχρόνια θετικά αποτελέσματα: υψηλότερους μισθούς, μικρότερα χρέη, μεγαλύτερη αποταμίευση. Δεν χρειάζεται καν να είναι περίπλοκη - λίγες ώρες σωστά σχεδιασμένης διδασκαλίας αρκούν.
Η οικονομική παιδεία, λοιπόν, δεν είναι πολυτέλεια για χρηματιστές. Είναι το νέο κοινωνικό κεφάλαιο: ένα εργαλείο ελευθερίας. Όχι γιατί κάνει τους ανθρώπους πλουσιότερους, αλλά γιατί τους καθιστά υπεύθυνους. Τους δίνει τη δυνατότητα να κατανοούν τον κόσμο γύρω τους χωρίς μεσάζοντες - να παίρνουν αποφάσεις, να προβλέπουν συνέπειες, να σχεδιάζουν το μέλλον τους. Η οικονομική παιδεία δεν αφορά μόνο το πορτοφόλι, αλλά το μυαλό. Είναι ο τρόπος με τον οποίο ο πολίτης απορρίπτει τη δημαγωγία και διεκδικεί το αυτονόητο: να είναι κύριος των επιλογών του.
