Μια προσωπικότητα από τα βάθη της ιστορίας. Ένας άνθρωπος πασίγνωστος, φημισμένος, αναγνωρισμένος, αλλά και «κυνηγημένος» από διάφορους κριτές του. Μια γυναίκα, μια νησιώτισσα καλλιτέχνιδα και ο θρύλος της στον πολυσχιδή κόσμο της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Περίπου το 630 π.Χ., στο νησί της Λέσβου, ο Σκαμανδρώνυμος και η Κλεΐς, είχαν δημιουργήσει την οικογένειά τους και έχαιραν μιας ευτυχισμένης και εύρωστης ζωής. Εκείνη την χρονιά μάλιστα, η Κλεΐς είχε φέρει στον κόσμο ένα κοριτσάκι. Την μοναδική τους κόρη. Καθώς αυτό το κοριτσάκι μεγάλωνε, ακολούθησε μια ιδιαίτερη πορεία σε σχέση με τις περισσότερες αρχαίες Ελληνίδες.
Στην Λέσβο εκείνη την εποχή, οι γυναίκες φαίνεται ότι κατείχαν μεγαλύτερη ελευθερία από τις σύγχρονες συμπατριώτισσές τους στην υπόλοιπη χώρα. Η κόρη του Σκαμανδρώνυμου και της Κλεΐδος, απέκτησε μεγάλη μόρφωση και παιδεία. Μάλιστα, όσο ήταν μάλλον ακόμα στο σχολείο, άρχισε να γράφει ποιήματα. Έτσι αποφάσισε τι ήθελε να κάνει για την υπόλοιπη ζωή της. Ήθελε να υμνεί τον κόσμο μέσω των λέξεών της.
Αυτή η κοπέλα, ήταν η Σαπφώ. Η Σαπφώ εξελίχθηκε σε μια γυναίκα μάλλον αρκετά δυναμική για τα δεδομένα της εποχής. Έφτασε σε τέτοιο επίπεδο γνώσεων και παιδείας, που φαίνεται ότι συμμετείχε ακόμα και στην πολιτική ζωή της Λέσβου, παρά το γεγονός ότι δεν είχε το ίδιο ποσοστό ελευθερίας με τους αδελφούς της. Το ότι ήταν το μόνο κορίτσι ανάμεσα στα τρία αγόρια της οικογένειας, όμως, δεν την πτόησε καθόλου. Από πηγές, μάλιστα, μαθαίνουμε ότι λόγω εμπλοκής στα έκρυθμα πολιτικά πράγματα του νησιού εκείνη την περίοδο, ολόκληρη η οικογένειά της εξορίστηκε για αρκετά χρόνια στην Σικελία.
Η Σαπφώ είχε ήδη αρχίσει να χτίζει την φήμη της. Ακόμα και πριν την εξορία, τα ποιήματά της ήταν γνωστά και είχαν αρχίσει να αγγίζουν τον κόσμο της εποχής και να διασπείρονται ραγδαία. Όταν γύρισε από την Σικελία, λέγεται ότι επιδόθηκε στην δημιουργία μιας ίσως «σχολής», η οποία αποτελούνταν αποκλειστικά από νέα κορίτσια. Αυτή η εικασία έχει δημιουργήσει την θεωρία για τον «σαπφικό κύκλο».
Ο «κύκλος» αυτός, είχε ως ηγέτιδα την ίδια, η οποία εκτός από ποιήτρια απέκτησε έτσι και τον ρόλο της δασκάλας. Υπό την εποπτεία της, τα νεαρά κορίτσια μορφώνονταν μέσω της κοινωνικής επαφής και παράλληλα με την προετοιμασία για την ενηλικίωση, διεύρυναν και τους ορίζοντές τους. Έχει αναφερθεί πολλές φορές από αρκετούς, ότι από τα ποιήματά της η Σαπφώ φαίνεται να λάτρευε και να αγαπούσε όλες τις μαθήτριές της και θλιβόταν όταν τελείωναν τις «σπουδές» τους και έπρεπε να τις αποχωριστεί. Υπάρχουν και άλλες φήμες, βέβαια, οι οποίες πλανώνται στον αέρα εδώ και αιώνες, αλλά δεν έχουν αποδειχθεί ακόμα με σιγουριά και έχουν προκληθεί από την, πολλές φορές, αμφίσημη φύση των ποιημάτων της.
Η χαρακτηριζόμενη από πολύ μεταγενέστερους συγγραφείς «μελαχρινή και μικροκαμωμένη» ποιήτρια της Λέσβου, έγραψε αμέτρητα ποιήματα. Ένα και μοναδικό, όμως, έχει σωθεί ακέραιο. Τα υπόλοιπα είναι μισά, κομματιασμένα ή κακά διατηρημένα σε παπύρους από την πόλη Οξύρυγχο στην Αίγυπτο ή σε διάφορες άλλες πηγές από ανθρώπους που έγραψαν γι’ αυτήν πολλά χρόνια μετά τον θάνατό της.
Δεν μπορούμε να καταλάβουμε ακόμα, με τα ευρήματα που έχουμε μέχρι στιγμής, αν η Σαπφώ ήθελε να προκαλέσει αίσθηση, να ταράξει την κοινωνία της εποχής της, αλλά και τις κοινωνίες μετά από αυτήν ή όχι. Οι απόψεις διίστανται.
Έχει γράψει για διάφορα θέματα. Έχει γράψει ποιήματα ως ύμνους σε θεούς, ποιήματα για την τελετή του γάμου, ποιήματα για την φύση, ποιήματα για την ομορφιά. Κυρίως, όμως, έχει γράψει για τον έρωτα. Συχνή στα γραπτά της είναι η παρουσία της θεάς Αφροδίτης, στην οποία η ταλαντούχα αρχαία ποιήτρια προσφεύγει για βοήθεια, όταν νιώθει να καταπίνουν την ίδια οι πόθοι. Υμνεί τον έρωτα, αλλά παρουσιάζει και την βασανιστική του πλευρά. Τον παρουσιάζει σαν ένα περιστρεφόμενο νόμισμα, του οποίου οι δύο όψεις συνυπάρχουν και εναλλάσσονται συνεχώς. Από τη μία η θέα του αγαπημένου προσώπου και οι αναμνήσεις δύο ερωτευμένων. Από την άλλη, το ακατανίκητο αίσθημα του πόθου, που σύμφωνα με εκείνη, καίει τα σωθικά και αδρανοποιεί ξαφνικά τον νου.
Από κανέναν διάσημο, όμως, ποτέ δεν λείπουν οι «haters». Στο πέρας τον αιώνων, η Σαπφώ έχει εκθειαστεί, λατρευτεί, θαυμαστεί για την ποιότητα και την ευρύτητα του λόγου της, για τον τρόπο που περιγράφει το συναίσθημα του ανεκπλήρωτου έρωτα και την ανθρώπινη φύση που αδυνατεί να αντισταθεί σε αυτό και βασανίζεται. Έχουν υπάρξει μέχρι και φήμες ότι τα ποιήματά της τραγουδιούνταν σε ανδρικά συμπόσια. Έχει, όμως, επίσης χαρακτηριστεί ως ντροπή για την κοινωνία της. Αυτό βέβαια από ανθρώπους που έγραψαν για εκείνη αιώνες μετά την εποχή της…
Δημιούργησε ένα δικό της μοναδικό λυρικό μοντέλο, με βάση το οποίο οι χαρακτήρες, τα πρόσωπα των ποιημάτων της είναι «ρευστά». Δεν χαρακτηρίζονται απόλυτα. Τη μια στιγμή μπορεί να μιλάει η ίδια, ενώ την άλλη ο λόγος φαίνεται ξαφνικά να ανήκει σε κάποιον άλλον ή άλλη. Τα αντικείμενα του πόθου δεν είναι σίγουρο αν είναι άνδρες ή γυναίκες. Το γυναικείο κάλλος προβάλλεται έντονα στα ποιήματά της, αλλά υπάρχουν αναφορές και στο ανδρικό φύλο. Για αυτόν τον λόγο, αφού δεν ξεκαθαρίζει την θέση της η αρχαία ποιήτρια, υπάρχουν υποθέσεις για το ότι ήταν ομοφυλόφιλη.
Κάποιοι ανησυχούν για το τι άποψη θα είχαν για αυτό ο σύζυγος και η κόρη της. Είναι γνωστό, όμως, πλέον ότι στην αρχαία Ελλάδα οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις ήταν συχνές και αποτελούσαν κομμάτια των τελετών και των διαδικασιών ενηλικίωσης των νέων. Επίσης, η Σαπφώ έχει γράψει στα ποιήματά της μόνο για την κόρη της, την οποία φαίνεται να αγαπά πολύ και όχι για τον άνδρα της.
Αυτοί μάλλον είναι και οι λόγοι, που είχαν δημιουργηθεί και κάποιοι μύθοι για αυτήν, ακόμα και για τον τρόπο που πέθανε. Λέγεται, ότι ένας γέρος βαρκάρης από τη Λέσβο, ο Φάωνας, μετέφερε μια μέρα με την βάρκα του την θεά Αφροδίτη, η οποία είχε πάρει ανθρώπινη μορφή. Η θεά έπειτα τον έκανε νέο και τόσο όμορφο που τον ερωτεύτηκαν όλες οι γυναίκες του νησιού. Έτσι έχουν πει ότι τον ερωτεύτηκε και η Σαπφώ και ότι όταν εκείνος την απέρριψε, ταξίδεψε μέχρι την Λευκάδα και πήδηξε στη θάλασσα από το ακρωτήρι που θεράπευε τον ανίατο έρωτα. Πολύ απίθανο σενάριο βέβαια για μια γυναίκα πιο ελεύθερη από τις υπόλοιπες, μια γυναίκα με μια κόρη και πολλές ενθουσιώδεις μαθήτριες, μια γυναίκα ποιήτρια που κέρδισε τον σεβασμό των συγχρόνων της σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία.
Υπήρχαν μέχρι και αυτοί που την είχαν χαρακτηρίσει «κοντή και άσχημη». Η μορφή της, όμως, υπήρχε σε νομίσματα, αγάλματα, αγγεία και κάποιες φορές ακόμα και τοιχογραφίες και σε καμία από αυτές τις απεικονίσεις δεν την χαρακτηρίζει η ασχήμια. Όποια κι αν ήταν η ταυτότητά της και όποιοι κι αν ήταν οι λόγοι που οι «haters» ανά τους αιώνες θέλησαν να μειώσουν το μεγαλείο της χρησιμοποιώντας την, η ίδια κατάφερε να διαβαστεί και να γίνει μια από τις σημαντικότερες γυναίκες της παγκόσμιας λογοτεχνίας, παράδειγμα για πασίγνωστους Ρωμαίους ποιητές, για Αλεξανδρινούς φιλολόγους, Βυζαντινούς και έπειτα Ευρωπαίους, Αμερικανούς, Κινέζους, Ιάπωνες και Ινδούς λογοτέχνες.
Ο αγαπητός ποιητής Οδυσσέας Ελύτης, με καταγωγή και ο ίδιος από τη Λέσβο, έχει γράψει «Η φύση δημιουργεί τις δικές της συγγένειες, κάποτε πολύ πιο ισχυρές από τις άλλες που μας χαλκεύει το αίμα. Δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, στη Μυτιλήνη, βλέπω ακόμη τη Σαπφώ σαν μια μακρινή εξαδέλφη που παίζαμε μαζί στους ίδιους κήπους, γύρω απ’ τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες.». Ο ίδιος ήταν αυτός που έχει μεταφράσει και τον προφητικό στίχο που έγραψε η Σαπφώ και κατά κάποιο τρόπο ίσως τους ενώνει ως ποιητές και συμβολίζει την δύναμη των λέξεών της: «μνάσασθαί τινά φαιμ’ έττι κἄτερον ἀμμέων», «να λέω, αλήθεια σε μελλούμενους καιρούς κάποιος θα βρίσκεται να με θυμάται εμένα…».
Βιβλιογραφία:
