Μπλεζ Πασκάλ , Η Αθλιότητα του Ανθρώπου, μτφρ. Γιούλη Τσίρου, Εκδ. Οξύ / ΕΠΙΛΕΚΤΑ,σελ.128
Ο Πασκάλ έρχεται να μας υπενθυμίσει πως ό,τι θεωρούμε «εγώ» είναι προϊόν μιας διαρκούς πλάνης. Και το κάνει με ένα ύφος που, τρεισήμισι αιώνες μετά, παραμένει απειλητικά σύγχρονο.
Οι Σκέψεις του δεν εντάσσονται σε ένα συστηματικό φιλοσοφικό οικοδόμημα. Θα έλεγε κανείς ότι επικεντρώνουν την προσοχή τους στην αγωνία του ανθρώπου που κοιτάζει το άπειρο, το απείρως μεγάλο και το απείρως μικρό, και διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει χώρος γι αυτόν, ούτε στο ένα ούτε στο άλλο. Μια κουκκίδα, μέσα σε μια κουκκίδα, χαμένη σε ένα σύμπαν που δεν νοιάζεται για την ύπαρξή της. Δεν υπάρχει πιο δραματική θεολογία από αυτήν την κοσμολογική ταπείνωση, ούτε πιο σύγχρονη φιλοσοφία από την παραδοχή ότι «ο άνθρωπος είναι ένα μεσοδιάστημα μεταξύ του παντός και του τίποτα».
Αυτό είναι το «σκηνικό» μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται το βασικό δράμα. Ο Πασκάλ δεν διατυπώνει με ρητορική φιλαυτία μια τραγωδία αλλά μιλά ως ανατόμος της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Πασκάλ κοιτάζει τον άνθρωπο και τον αντιλαμβάνεται ως ένα ον εκτεθειμένο σε όλες τις μορφές ψευδαίσθησης. Οι αισθήσεις τον απατούν, η μνήμη τον εγκαταλείπει, η φαντασία τον εξαπατά, το έθος τον δεσμεύει, η φιλαυτία τον καταστρέφει. Δεν πρόκειται για περιστασιακά χαρακτηριστικά υπό την έννοια ότι ο άνθρωπος σφάλλει. Το σφάλμα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος. Το λάθος ως ανθρωπολογική προϋπόθεση, η πλάνη ως δομικό γνώρισμα, η δυστυχία ως δεδομένο.
Το συγκλονιστικό αυτό δοκίμιο, με την στιβαρή μετάφραση της Γιούλης Τσίρου, αναδεικνύει αυτήν τη σκέψη σ’ ένα ζωντανό, διαυγές κείμενο που φαίνεται λες και γράφτηκε χθες. Έχουμε δηλαδή ένα κείμενο ζωντανό κι όχι ένα ακόμη μουσειακό έκθεμα. Η απόδοση της Τσίρου κρατά τον ρυθμό, την αυστηρότητα και την ειρωνική υφή του πρωτοτύπου, χωρίς να θυσιάζει τη λογοτεχνική του διάσταση, μια δύσκολη εξίσωση, που εδώ επιτυγχάνεται με αξιοθαύμαστη καθαρότητα. Είναι μια μετάφραση που ακολουθεί τον ρυθμό του Πασκάλ.
Το επίκαιρο στοιχείο του έργου εύκολα μπορεί να παρερμηνευτεί ως θεολογικό, ωστόσο, η πληρέστερη ανάγνωσή του αναδεικνύει το υπαρξιακό και βαθιά πολιτισμικό υπόβαθρο της ανθρώπινης περιπέτειας.
Στις μέρες μας που η φαντασίωση έχει γίνει δημόσια πολιτική, που η γνώμη έχει αναχθεί σε βασίλισσα του κόσμου (όπως ακριβώς την προφήτεψε ο Πασκάλ), που ο θόρυβος μιας μύγας μπορεί να εκτροχιάσει τον συλλογικό μας Λόγο, ο Πασκάλ μοιάζει περισσότερο σχολιαστής της εποχής μας παρά του 17ου αιώνα! Η πληγή που περιγράφει, η αδυναμία του ανθρώπου να γνωρίσει, να διακρίνει, να κινηθεί με μέτρο, είναι σήμερα χαίνουσα όσο ποτέ.
Το δοκίμιο αυτό αναδεικνύει επίσης την τρομερή διεισδυτικότητα με την οποία ο Πασκάλ καταγράφει τις ψυχολογικές μας αδυναμίες. Οι σελίδες του για τη μνήμη, για τη φαντασία, για τον τρόπο που δικάζουμε ή παραπλανιόμαστε, μοιάζουν σαν να περιγράφουν την ψυχολογία του αιώνα μας, τη γνωστική ασυμφωνία, τις προκαταλήψεις, τους μνημονικούς μηχανισμούς. Το βλέμμα του είναι διεισδυτικό και συνάμα ποιητικό: μια ανατομία που μετατρέπεται σε δράμα.
Ο Πασκάλ είναι ένας στοχαστής που έχει το σπάνιο χάρισμα να μην πανικοβάλλεται στην ιδέα της αποτυχίας. Ξέρει πως η σκέψη του είναι ανολοκλήρωτη, ξέρει πως δεν θα κατακτήσει ποτέ τον κόσμο, ξέρει πως βρίσκεται, όπως και εμείς, «στο μέσον των δυο άκρων». Κι αυτή η αποδοχή της ανθρώπινης αδυναμίας ως αφετηρία, κάνει το έργο του αναπάντεχα λυτρωτικό. Η αθλιότητα είναι η αρχή της αλήθειας.
Κάποιες φορές έρχεται ένα βιβλίο στη στιγμή που πρέπει. Στη σημερινή εποχή, μιαν εποχή της αυταπάτης, της επιθετικής ημιμάθειας, της υπερπληροφόρησης και της θεοποίησης της γνώμης, ο άνθρωπος έχει ανάγκη τον Πασκάλ όσο ποτέ, για να αποκτήσει ξανά την ικανότητα της ταπεινότητας, για να σταθεί μπροστά στο εαυτό του με γενναιότητα και να αναγνωρίσει πόσο εύκολα παρασύρεται, πόσο εύκολα εξαπατάται, πόσο εύκολα υφίσταται αυτό που ο Πασκάλ τόσο ψυχρά περιγράφει: την αθλιότητα της ανθρώπινης κατάστασης!
Αυτή η έκδοση με την καθαρότητα της μετάφρασης, την ακρίβεια της απόδοσης και την ένταξή της στη σειρά ΕΠΙΛΕΚΤΑ επαναφέρει ένα πολύτιμο κείμενο σε μιαν εποχή που δείχνει να το χρειάζεται. Και το κάνει, ταυτόχρονα δαιμονικά επίκαιρο.
*Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
