Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Από τη βιογραφική αποκατάσταση στη γεωπολιτική ερμηνεία της Επανάστασης
Δύο σημαντικές εκδόσεις φωτίζουν, από διαφορετικές αλλά αλληλοσυμπληρούμενες οπτικές, την προσωπικότητα και τον ρόλο του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου στην Ελληνική Επανάσταση.
Η ιστορική βιογραφία της Λύντιας Τρίχα (Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Ο εμπνευστής του συνταγματικού κράτους, Πατάκης 2024) αποκαθιστά το πρόσωπο ενός ηγέτη που συχνά παρεξηγήθηκε, αναδεικνύοντας το όραμά του για ένα σύγχρονο, ευρωπαϊκού τύπου κράτος.
Από την άλλη, ο Αριστείδης Χατζής, με το έργο του (Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, Παπαδόπουλος 2021), εντάσσει τον Μαυροκορδάτο σε μια ευρύτερη αφήγηση για τον Αγώνα, εξετάζοντας τη διπλωματική, ιδεολογική και θεσμική διάστασή του μέσα στο διεθνές πλαίσιο.
Μαζί, τα δύο βιβλία συνθέτουν μια πληρέστερη εικόνα: τον Μαυροκορδάτο ως ιστορική προσωπικότητα και ως συμβολική φωνή του ελληνικού Διαφωτισμού στην πιο κρίσιμη στιγμή της εθνικής μας ιστορίας.
Λύντια Τρίχα – Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος: Ο εμπνευστής του συνταγματικού κράτους
(Εκδόσεις Πατάκη, 2024)
Το βιβλίο της Λύντιας Τρίχα αποτελεί ένα πλήρες έργο ιστορικής βιογραφίας και ταυτόχρονα μια ηχηρή αποκατάσταση: ένας από τους πιο συκοφαντημένους και παραγνωρισμένους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, αναδεικνύεται εδώ όχι ως αντίπαλος του Κολοκοτρώνη, αλλά ως οραματιστής ενός συνταγματικού και ευρωπαϊκού κράτους.
Η Τρίχα, με εμπειρία δεκαετιών σε αρχειακή έρευνα με ιδιαίτερη έμφαση στην πολιτική και θεσμική ιστορία του 19ου αιώνα, συνθέτει μια πλούσια, πολυεπίπεδη βιογραφία, που δεν εξαντλείται σε χρονολογικές διαδρομές, αλλά εμβαθύνει στην ιδεολογική συγκρότηση, τη μορφωτική υποδομή, τη διπλωματική ευφυΐα και το ηθικό βάρος του Μαυροκορδάτου. Η αφήγηση ισορροπεί ανάμεσα στο ιστορικά τεκμηριωμένο και το αφηγηματικά ζωντανό, χωρίς να χάνει την επιστημονική της πειθαρχία.
Η συγγραφέας φωτίζει τις διαδρομές του Μαυροκορδάτου από τη Βιέννη στην Ύδρα και από το Μεσολόγγι στο Ναύπλιο, καταγράφοντας τις κρίσιμες παρεμβάσεις του σε στιγμές όπως η ψήφιση του πρώτου Συντάγματος (Επίδαυρος, 1822), η ίδρυση της πρώτης οργανωμένης κυβέρνησης, η αλληλογραφία του με κορυφαίες μορφές της Ευρώπης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εκπαίδευση, τη βιβλιοφιλία και το εκσυγχρονιστικό του όραμα, σε μιαν εποχή όπου η Επανάσταση ήταν ακόμα κατακερματισμένη και η έννοια του κράτους ανύπαρκτη.
Το βιβλίο δεν ωραιοποιεί ούτε παρακάμπτει τις εσωτερικές αντιφάσεις του ήρωα: αναγνωρίζεται η αριστοκρατική του καταγωγή, η έφεσή του στη στρατηγική σκέψη αλλά και το χάσμα που τον χώριζε από τη λαϊκή παράδοση του αγώνα. Ωστόσο, η Τρίχα αποδομεί τον εθνικό μύθο του "προδότη Φαναριώτη" και τον αντικαθιστά με την ιστορική πραγματικότητα ενός ανθρώπου που προσπάθησε να μετατρέψει την εξέγερση σε κράτος.
Το έργο ανήκει σε εκείνες τις ιστορικές βιογραφίες που αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουμε την ίδια την Ιστορία. Με υλικό από πρωτογενείς πηγές, ανέκδοτες επιστολές, ιδιωτικά αρχεία και πλούσια βιβλιογραφική υποστήριξη, το βιβλίο διαβάζεται τόσο από ειδικούς όσο και από φιλότιμους αναγνώστες που θέλουν να μάθουν την αλήθεια πέρα από τα στερεότυπα.
Αριστείδης Χατζής - Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821
Το βιβλίο του Αριστείδη Χατζή δεν είναι βιογραφία. Είναι κάτι πολύ πιο φιλόδοξο: μια συνολική ερμηνεία της Ελληνικής Επανάστασης μέσα από τα εργαλεία της ιστορικής ανάλυσης, του φιλελεύθερου πολιτικού στοχασμού και της διεθνούς γεωπολιτικής.
Σε αντίθεση με το έργο της Τρίχα, εδώ ο Μαυροκορδάτος δεν κατέχει την αποκλειστική προσοχή του συγγραφέα αλλά είναι σταθερά παρών. Και κυρίως, είναι παρών ως η "φωνή της Ευρώπης" μέσα στην Επανάσταση, ο άνθρωπος που συνδέει την ιδέα του έθνους με το διεθνές δίκαιο, τα συντάγματα, τη συμμαχική πολιτική. Ο Χατζής δεν γράφει για να αποκαταστήσει πρόσωπα, αλλά για να αναδείξει την πολυπλοκότητα: μακριά από την απλοϊκή αφήγηση "λαός–άρχοντες", δίνει λόγο στον στρατιώτη, στον διανοούμενο, στον προύχοντα, στον ποιητή και στον διπλωμάτη.
Η προσέγγισή του διαρθρώνεται σε τρεις πράξεις: Η Επανάσταση ως εξέγερση, η Επανάσταση ως διπλωματικό διακύβευμα, η Επανάσταση ως θεσμική πρόκληση. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Μαυροκορδάτος εμφανίζεται ως ιδανικός μεσάζων με τη Δύση, με γνώση των διεθνών μηχανισμών, αλλά και με την οξυδέρκεια να κατανοήσει ότι η Επανάσταση δεν μπορούσε να πετύχει μόνη της: έπρεπε να πειστεί η Ευρώπη.
Ο Χατζής χειρίζεται εξαιρετικά τη σχέση των ιδεών με την πράξη, με συνεχή παραδείγματα: τη σύγκρουση με τον Κολοκοτρώνη δεν την ερμηνεύει ως σύγκρουση «καλού–κακού», αλλά ως σύγκρουση δύο αναγκών: της θεσμικής και της υπαρξιακής. Ο Μαυροκορδάτος γίνεται η φωνή του νεωτερικού ορθολογισμού, ενώ άλλες μορφές προσωποποιούν την παράδοση της αυθόρμητης αντίστασης.
Η γλώσσα του Χατζή είναι πυκνή, στοχαστική, ενίοτε αποκαλυπτική και απευθύνεται στον αναγνώστη που θέλει όχι μόνο να μάθει, αλλά και να καταλάβει. Το βιβλίο δεν εξιστορεί μόνο γεγονότα: στοχάζεται πάνω στην ελευθερία, την αναγκαία μεσολάβηση των θεσμών, την κληρονομιά του Διαφωτισμού.
Για εκείνον που θέλει να γνωρίσει σε βάθος τον Μαυροκορδάτο ως ξεχωριστή προσωπικότητα, με τα όνειρα, τις συγκρούσεις και τα τραύματά του, το έργο της Λύντιας Τρίχα προσφέρει την πιο ολοκληρωμένη και συναρπαστική βιογραφία.
Για εκείνον που ενδιαφέρεται για την γεωπολιτική, ιδεολογική και ιστορική ανάδειξη της Επανάστασης μέσα σε ένα ευρύτερο χρονικό πλαίσιο, η προσέγγιση του Αριστείδη Χατζή είναι αξεπέραστη. Είναι το έργο που τοποθετεί τον Αγώνα στο πεδίο των ιδεών, των θεσμών και της παγκόσμιας Ιστορίας.
Το ένα έργο συμπληρώνει το άλλο. Μαζί, μας προσφέρουν όχι μόνο δύο διαφορετικές όψεις της ίδιας ιστορικής στιγμής, αλλά και τη συγκλονιστική εικόνα ενός αγνώστου και ιστορικά παρεξηγημένου Μαυροκορδάτου: του ανθρώπου που, πολύ πριν συγκροτηθεί το ελληνικό κράτος, είχε ήδη φανταστεί τη μορφή του!
* Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
