Η Ευρώπη που απέτυχε στα Βαλκάνια
Θάνος Βερέμης, Ο Γιουγκοσλαβικός Εμφύλιος και η Δυτική Εμπλοκή, εκδ. Καστανιώτης σελ.144
Το βιβλίο του Θάνου Βερέμη Ο Γιουγκοσλαβικός Εμφύλιος και η Δυτική Εμπλοκή είναι από εκείνα τα έργα που, ενώ πραγματεύονται συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, καταλήγουν να λένε πολύ περισσότερα για την Ευρώπη, την πολιτική της ανεπάρκεια και τα όρια της ανθρώπινης συμβίωσης.
Με αφορμή την περιγραφή ενός εμφυλίου πόλεμου, ο Βερέμης επιδιώκει να αναλύσει το πώς μια ολόκληρη κοινωνία, που για δεκαετίες παρουσιαζόταν ως επιτυχημένο πολυεθνικό πείραμα, έφτασε να διαλυθεί με τέτοιο πρωτοφανές μίσος, και πώς η Δύση παρακολούθησε αμήχανη αυτή τη διάλυση, άλλοτε ως θεατής και άλλοτε ως άτολμος ρυθμιστής.
Η αφήγηση ξεκινά από τις καταβολές της γιουγκοσλαβικής ιδέας. Ο συγγραφέας έχει την ικανότητα να συνοψίζει ιστορικές περιόδους χωρίς να τις ισοπεδώνει. Από την εποχή του Καραγεώργεβιτς μέχρι τον θάνατο του Τίτο, εκείνο που αναδεικνύει είναι η βαθιά εξάρτηση της γιουγκοσλαβικής ενότητας από την προσωπικότητα του Τίτο και από έναν αυταρχικό, αλλά λειτουργικό μηχανισμό που κρατούσε ισορροπίες τις οποίες καμία επιμέρους εθνότητα δεν θα μπορούσε να διατηρήσει από μόνη της.
Η Γιουγκοσλαβία «λειτουργούσε» χωρίς να έχει λύσει τις αντιθέσεις της. Απλά, τις ανέστειλε. Και δεν υπάρχει τίποτα πιο επικίνδυνο του οποίου η συνοχή στηρίζεται περισσότερο στο κύρος ενός ανθρώπου παρά στη δύναμη των θεσμών.
Από εκεί και πέρα, ο Βερέμης προχωρά στην καρδιά της σύγκρουσης παρακολουθώντας βήμα προς βήμα την άνοδο των εθνικισμών. Ο Μιλόσεβιτς, ο Τούτζμαν, ο Ίζετμπεγκοβιτς εμφανίζονται ως γνήσια παιδιά των δικών τους κοινωνιών, εκφραστές συλλογικών φόβων και αξιώσεων που έχουν ωριμάσει επί δεκαετίες. Η πολιτική τους εμφάνιση και εξέλιξη ήταν το αποτέλεσμα του πολιτικού κενού που δημιουργήθηκε αμέσως μετά τον θάνατο του Τίτο. Οι παλιές ιστορικές μνήμες (Κόσοβο, Βουκοβάρ, Κράινα, Σρεμπρένιτσα) μετατρέπονται σε όπλα, οι θρησκευτικές διαφορές γίνονται σημαίες και η σύγκρουση περνά από την πολιτική ρητορική στη στρατιωτική βαρβαρότητα.
Το βιβλίο δεν μένει μόνο στις σερβοκροατικές συγκρούσεις. Η Βοσνία καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της ανάλυσης. Ο Βερέμης φωτίζει την τραγική ουσία του πολέμου, όπου τρεις εθνότητες εγκλωβισμένες στην ίδια γεωγραφία πολεμούσαν εκτός των κανόνων της σύγχρονης πολιτικής.
Το ιδιαίτερο σε αυτόν τον εμφύλιο ήταν ότι η έννοια της ταυτότητας λειτουργούσε πλέον ως τελετουργικό δικαίωσης. Δεν πολεμούσαν για σύνορα, αλλά για να αποτινάξουν ιστορικά φαντάσματα. Η παλιά πολυεθνική Βοσνία μετατράπηκε σε χαώδη σκακιέρα εθνικιστικών συμφερόντων και ο συγγραφέας δεν κρύβει ότι η Δύση άργησε δραματικά να καταλάβει τι πραγματικά συνέβαινε.
Η δυτική εμπλοκή παρουσιάζεται ενδελεχώς. Η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να παλινωδεί ανάμεσα στην ευχή και στον φόβο. Επιθυμεί την ειρήνη, αλλά δεν θέλει να πληρώσει το τίμημά της. Η Γερμανία βιάζεται να αναγνωρίσει την Κροατία, πιστεύοντας ότι στηρίζει έναν νέο ευρωπαϊκό εταίρο, ενώ στην ουσία επιταχύνει την αποσύνθεση της Γιουγκοσλαβίας. Η Γαλλία και η Βρετανία χάνονται σε έναν διπλωματικό λαβύρινθο όπου κανείς δεν θέλει να αναλάβει την ευθύνη. Οι ΗΠΑ τελικά παρεμβαίνουν θεωρώντας ότι η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας άρχισε να απειλεί ευρύτερες ισορροπίες στα Βαλκάνια. Ο Βερέμης δεν ωραιοποιεί τίποτα. Η δυτική επέμβαση σταθεροποίησε την περιοχή, περισσότερο με γεωπολιτική σκοπιμότητα παρά ως ανθρωπιστική πράξη.
Ο γιουγκοσλαβικός εμφύλιος δεν προσεγγίζεται σαν μια ιστορική ανωμαλία. Περισσότερο περιγράφεται σαν αποτέλεσμα ενός συνδυασμού παραγόντων που μπορούσε να συμβεί σε οποιοδήποτε μόρφωμα με αδύναμους θεσμούς, ακυβερνησία, εσωτερικούς ανταγωνισμούς και απότομη πτώση ενός στιβαρού και συγκεντρωτικού ηγέτη. Η σύγκρουση αυτή αφορά κάθε Ευρωπαίο, γιατί εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με «βαλκανικές ιδιομορφίες», αλλά για το πώς οι κοινωνίες, όταν χάνουν τη θεσμική τους συνέχεια, γλιστρούν σε έναν κόσμο όπου η πολιτική γίνεται ταυτότητα και η ταυτότητα γίνεται όπλο.
Ο Βερέμης παραδίδει ένα έργο καθαρό, χωρίς βερμπαλισμούς ή ιδεολογικές ακρότητες, ένα βιβλίο που διαβάζεται σαν προειδοποίηση. Αν θέλουμε να καταλάβουμε πραγματικά τι συνέβη στη Γιουγκοσλαβία, πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας, εκτός από το παρελθόν της Γιουγκοσλαβίας , και στο παρόν του δικού μας κόσμου.
Πρέπει να προβληματιστούμε για τον τρόπο που η Δύση υποτιμά τις πολιτικές εκρήξεις, τον τρόπο που οι εθνικές φαντασιώσεις επιστρέφουν μόλις χαλαρώσουν οι θεσμοί, τον τρόπο που μια δημοκρατία μπορεί να χαθεί μέσα από την υποτίμηση ή τον υποβιβασμό των θεσμών πριν καν το καταλάβει... Με επιστημονική ακρίβεια και διαύγεια, ο Βερέμης γράφει ένα βιβλίο που μέσα από την μελέτη ενός πολέμου ερμηνεύει μιαν ολόκληρη εποχή.
*Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
