Σε μια εποχή όπου η πληροφορία ρέει ανεξέλεγκτα και η αβεβαιότητα κυριαρχεί, η συνωμοσιολογία αναδεικνύεται σε ένα από τα πιο σοβαρά φαινόμενα, υπονομεύοντας όχι μόνο την εμπιστοσύνη στους θεσμούς αλλά και την ίδια τη συνοχή των κοινωνιών μας. Είναι κάτι πολύ πιο βαθύ από τα fake news, τα οποία είναι συνήθως στιγμιαία και περαστικά. Οι θεωρίες συνωμοσίας, αντίθετα, εδραιώνονται στον ψυχισμό των ανθρώπων, παρέχοντας μια απλοϊκή, αλλά ψευδή, εξήγηση για περίπλοκα γεγονότα.
Ενώ τα fake news έρχονται και παρέρχονται, συχνά με σκοπό την άμεση παραπλάνηση ή την πολιτική εκμετάλλευση, οι θεωρίες συνωμοσίας έχουν μεγαλύτερη αντοχή στον χρόνο. Αποκτούν τη μορφή ενός δομημένου αφηγήματος, που επιμένει ακόμη και όταν διαψευστεί από τα γεγονότα. Είναι ένα είδος ιδεολογίας που προσφέρει στον αποδέκτη της την αίσθηση ότι έχει πρόσβαση σε μια «κρυφή αλήθεια» που οι «πολλοί» αγνοούν.
Η Συνωμοσιολογία ακόμη και σε τοπικό επίπεδο: Το παράδειγμα της Θεσσαλίας
Η επιρροή της συνωμοσιολογίας δεν περιορίζεται σε παγκόσμια γεγονότα. Αντίθετα, βρίσκει πρόσφορο έδαφος και στις τοπικές κοινωνίες, όπου η φημολογία διαδίδεται εύκολα. Στην περιοχή της Θεσσαλίας, για παράδειγμα, ακούστηκαν θεωρίες που αγγίζουν τα όρια της επιστημονικής φαντασίας, όπως ότι η Λάρισα θα δεχτεί πυρηνική επίθεση ή ότι τα θύματα της κακοκαιρίας Daniel ήταν εκατοντάδες. Αυτές οι φήμες, αν και παράλογες, δεν είναι αθώες. Υπονομεύουν την εμπιστοσύνη στους τοπικούς θεσμούς, δημιουργούν ανησυχία και φόβο, και αποπροσανατολίζουν από την πραγματική ανάγκη για συλλογική δράση και αντιμετώπιση των προβλημάτων.
Οι αιτίες και οι κίνδυνοι
Η βασική αιτία για την υιοθέτηση συνωμοσιολογικών θεωριών είναι η ανάγκη να εξηγηθούν καταστάσεις που δεν μπορούν να ερμηνευτούν εύκολα με την παραδοχή της λογικής. Όταν η πραγματικότητα είναι πολύπλοκη ή επώδυνη, οι θεωρίες συνωμοσίας προσφέρουν μια απλή απάντηση. Το πιο επικίνδυνο, ωστόσο, είναι το υποβόσκον μήνυμα: φταίνε όλοι εκτός από εμάς τους ίδιους. Αυτή η στάση απαλλάσσει τον άνθρωπο από την ανάληψη ευθύνης και τον οδηγεί σε έναν φαύλο κύκλο καχυποψίας και αδράνειας.
Είναι απολύτως απαράδεκτο όταν αυτές οι θεωρίες στήνονται και διαδίδονται για πολιτική εκμετάλλευση. Η υπονόμευση της εμπιστοσύνης στους πολιτικούς αντιπάλους ή η δημιουργία διχαστικών αφηγημάτων για την εξυπηρέτηση μικροπολιτικών συμφερόντων, αποτελεί ανοιχτή απειλή για την ίδια τη Δημοκρατία.
Εδώ, λοιπόν, πρέπει να δοθεί η μεγάλη μάχη. Σε αυτόν τον αγώνα πρέπει να συμβάλουμε όλοι. Πρέπει να μάθουμε να διασταυρώνουμε τις πληροφορίες, να αμφισβητούμε όσα ακούμε και να εμπιστευόμαστε την επιστημονική γνώση και τους δημοκρατικούς θεσμούς και τη Δικαιοσύνη. Η καταπολέμηση της συνωμοσιολογίας δεν είναι απλώς θέμα ενημέρωσης, αλλά θέμα παιδείας, κριτικής σκέψης και υπευθυνότητας. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να προστατεύσουμε τις κοινωνίες μας από την τοξική αυτή απειλή.
