Η θάλασσα υπήρξε πάντοτε κάτι πολύ περισσότερο από ένα φυσικό τοπίο ή έναν χώρο καλοκαιρινής ανάπαυλας. Είναι το βαθύ υπόστρωμα της ζωής μας, ένας αόρατος αλλά πανίσχυρος ρυθμιστής που καθορίζει το κλίμα, την τροφή, την οικονομία, ακόμη και τον πολιτισμό μας. Κι όμως, στη συλλογική μας συνείδηση, η θάλασσα συχνά αντιμετωπίζεται ως δεδομένη· σαν ένας ατελείωτος πόρος που αντέχει τα πάντα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι αυτή η αντίληψη δεν είναι απλώς αφελής, είναι επικίνδυνη.
Βρισκόμαστε σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Η κλιματική αλλαγή, η υπεραλίευση, η ρύπανση και η συνεχής υποβάθμιση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων δεν αποτελούν αφηρημένες περιβαλλοντικές έννοιες, αλλά μετρήσιμες πιέσεις με πραγματικές συνέπειες. Η άνοδος της θερμοκρασίας των υδάτων, η οξίνιση των ωκεανών, η απώλεια οικοτόπων και η κατάρρευση ιχθυαποθεμάτων συνθέτουν μια εικόνα που δεν επιδέχεται ωραιοποιήσεις.
Η Μεσόγειος Θάλασσα αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αντίφασης. Αν και καλύπτει λιγότερο από το 1% της παγκόσμιας θαλάσσιας επιφάνειας, φιλοξενεί περίπου το 10% της παγκόσμιας θαλάσσιας βιοποικιλότητας. Είναι μια κλειστή, ευαίσθητη θάλασσα με μακραίωνη ιστορία ανθρώπινης παρουσίας. Ταυτόχρονα, συγκαταλέγεται ανάμεσα στις πιο επιβαρυμένες θάλασσες του πλανήτη. Η υπεραλίευση έχει εξαντλήσει πολλά ιχθυαποθέματα, η ρύπανση ιδίως από πλαστικά και χημικές ουσίες έχει γίνει καθημερινότητα, ενώ η εισβολή ξενικών ειδών, ενισχυμένη από την κλιματική αλλαγή, μεταβάλλει ραγδαία τις οικολογικές ισορροπίες που διαμορφώθηκαν επί χιλιάδες χρόνια.
Κι όμως, παρά τη σοβαρότητα της κατάστασης, η σημασία της θαλάσσιας ζωής εξακολουθεί να υποτιμάται στον δημόσιο διάλογο. Συζητάμε για την οικονομία, την ενέργεια, την ασφάλεια σπάνια, όμως, τοποθετούμε τη θάλασσα στο κέντρο αυτών των συζητήσεων. Κι αυτό παρότι οι ωκεανοί και οι θάλασσες παράγουν περίπου το μισό οξυγόνο που αναπνέουμε, απορροφούν τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα και λειτουργούν ως φυσικός μηχανισμός σταθεροποίησης του παγκόσμιου κλίματος. Η υποβάθμισή τους δεν είναι ένα «περιβαλλοντικό πρόβλημα» περιορισμένου ενδιαφέροντος· είναι άμεση απειλή για την ανθρώπινη υγεία, τη διατροφική ασφάλεια και τη βιωσιμότητα των κοινωνιών μας.
Υπάρχει, ωστόσο, και μια λιγότερο γνωστή αλλά εξαιρετικά σημαντική πτυχή της ιστορίας. Η θάλασσα διαθέτει μια εντυπωσιακή ικανότητα ανάκαμψης. Όπου εφαρμόζονται επιστημονικά τεκμηριωμένα μέτρα προστασίας, όπως ουσιαστικές θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές, βιώσιμη διαχείριση της αλιείας και ουσιαστικός περιορισμός της ρύπανσης, τα οικοσυστήματα ανταποκρίνονται. Πληθυσμοί ψαριών ανακάμπτουν, οι τροφικές αλυσίδες σταθεροποιούνται, οι θαλάσσιοι οικότοποι ξαναβρίσκουν τον ρυθμό τους. Το μήνυμα είναι σαφές και βαθιά αισιόδοξο: η φύση μπορεί να αναγεννηθεί, αρκεί να της δώσουμε χώρο και χρόνο.
Σε αυτό το σημείο, η γνώση αναδεικνύεται σε καθοριστικό παράγοντα. Η θαλάσσια βιολογία δεν είναι ένα κλειστό πεδίο που αφορά αποκλειστικά τους ειδικούς ή την ακαδημαϊκή κοινότητα. Αφορά κάθε πολίτη που καταναλώνει ψάρι, που ζει σε παράκτια περιοχή, που επηρεάζεται από την κλιματική αστάθεια, που ενδιαφέρεται για το μέλλον των επόμενων γενεών. Η κατανόηση του πώς λειτουργεί η θάλασσα των μηχανισμών, των ορίων και των δυνατοτήτων της, αποτελεί προϋπόθεση για υπεύθυνες πολιτικές επιλογές αλλά και για συνειδητές ατομικές στάσεις.
Από αυτή την ανάγκη γεννήθηκε και το βιβλίο «Ο Κόσμος της Θάλασσας». Δεν γράφτηκε ως ένα ακόμη επιστημονικό εγχειρίδιο, αλλά ως μια γέφυρα ανάμεσα στη γνώση και την κοινωνία. Στόχος μου δεν ήταν απλώς να περιγράψω είδη, οικοσυστήματα ή βιολογικές διεργασίες, αλλά να αναδείξω τη βαθιά, συχνά αθέατη, σύνδεση ανάμεσα στη θάλασσα και την ανθρώπινη ζωή. Να δείξω ότι όσα συμβαίνουν κάτω από την επιφάνεια του νερού δεν είναι μακρινά ή αδιάφορα, αλλά μας αφορούν άμεσα.
Σε μια εποχή όπου οι κρίσεις διαδέχονται η μία την άλλη, η σχέση μας με τη θάλασσα αποτελεί ένα από τα μεγάλα πολιτικά και ηθικά ζητήματα του καιρού μας. Η γνώση, όταν γίνεται κατανοητή και κοινό κτήμα, μπορεί να μετατραπεί σε σεβασμό. Και ο σεβασμός, με τη σειρά του, σε υπευθυνότητα. Αν θέλουμε ένα βιώσιμο μέλλον, η θάλασσα δεν μπορεί να παραμείνει στο περιθώριο της σκέψης μας. Πρέπει να την ξαναδούμε ως αυτό που πραγματικά είναι: θεμέλιο ζωής.
