Τις μέρες αυτές, με τις πυρκαγιές που κατέκαψαν πολύ από το λιγοστό πράσινο το οποίο έχει απομείνει στην πατρίδα μας, πολλά γράφτηκαν από πολλούς. Αλλά ο καθηγητής αρχαιολογίας Πέτρος Θέμελης, έκανε τη διαφορά, παραθέτοντας, σε άρθρο του στην eleftheriaonline.gr της Καλαμάτας, ένα απόσπασμα από τον Κριτία του Πλάτωνα. Σε αυτό, ο σοφιστής Κριτίας περιγράφει με μελανά χρώματα την αποψίλωση των δασών και την απογύμνωση της αττικής γης:
«Eiναι σαν να αρρώστησε βαριά το σώμα της και του ''μειναν μονάχα τα οστά, καθώς ξεπλύθηκε το παχύ και απαλό της χώμα. Ενώ παλιά κι οι γήλοφοι και τα λεγόμενα βραχώδη της πεδία γεμάτα ήτανε με πλούσια γη, και τα βουνά της γύρω δασωμένα. Τώρα, θάμνοι φυτρώνουν στα βουνά, μονάχα για τις μέλισσες τροφή. Δεν πέρασε πολύς καιρός όταν τα δέντρα ήταν ακόμα σώα και πρόσφεραν το ξύλο τους για τις μεγάλες οροφές των οικοδομημάτων. Το ετήσιο νερό της Αττικής το πρόσφερε ο (όμβριος) Δίας, δεν έρρεε ανεξέλεγκτα από την αποψιλωμένη γη στη θάλασσα, αλλά το συγκρατούσε το χώμα, το απορροφούσε και το αποταμίευε σε κοιλότητες, και υπήρχε άφθονο παντού νερό στις κρήνες, στα ποτάμια, στις πηγές...».
Πριν από χιλιετίες, η Ελλάδα ήταν καταπράσινη, αυτό όμως άλλαξε ιδίως κατά τα ιστορικά χρόνια. Οι αρχαίοι Ελληνες πίστευαν πως οι θεοί και οι θεές προστάτευαν τα δάση (δέντρα, ζώα, πουλιά), αλλά αυτό ίσχυε μόνο σε ιερά άλση. Σε άλλες περιοχές τα δάση καταστρέφονταν με υλοτομίες, βοσκή και πυρκαγιές, όπως καταδεικνύεται στο βιβλίο «Δάση και περιβάλλον στην αρχαία Ελλάδα» του Γεωργίου Θ. Τσουμή (Univercity Studio Press, Θεσσαλονίκη). Ακόμα και αυτά, θα πρέπει να βρίσκονταν υπό διαρκή απειλή, καθώς υπήρχαν πολλοί νόμοι για την προστασία τους.
Η καταστροφή των δασών ήταν ένα τίμημα για την επιβίωση και την ανάπτυξη πολιτισμών στην περιοχή της Μεσογείου. Η χλωρίδα και η πανίδα της Δυτικής Μακεδονίας, σε προϊστορικά (μέχρι 120.000.000) χρόνια, ήταν πολύ διαφορετική (δέντρα ως 120 μέτρα ψηλά, ελέφαντες, ιπποπόταμοι) και βρέθηκε πέτρινο τσεκούρι με λαβή ηλικίας 100.000 χρόνων. Συνέπειες της διαχρονικής αποδάσωσης υπάρχουν σήμερα (γυμνά βουνά, διάβρωση, χείμαρροι, πλημμύρες) και αναδάσωση ουσιαστικά δεν γίνεται.
Τώρα έρημοι
«Κάποτε, τα αγροκτήματα της Βόρειας Αφρικής τροφοδοτούσαν την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Τώρα είναι έρημοι», παρατηρούν η Κωνσταντίνα Σκαναβή, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου και η Μαρία Σακελλάρη, ερευνήτρια στο ίδιο Πανεπιστήμιο (Το Φυσικό Περιβάλλον στην Αρχαία Ελλάδα Έκδοση Τμήματος Δασολογίας και Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης Επιμέλεια: Ευάγγελος Ι. Μανωλάς). «Στους πολιτισμούς των Τίγρη και Ευφράτη, επήλθε κατάρρευση όταν μειώθηκε η παραγωγή εξαιτίας αρδευτικών προβλημάτων και ο πολιτισμός των Μάγια παράκμασε λόγω αποψίλωσης των δασών και διάβρωσης του εδάφους».
Στην αρχαία Ελλάδα, το φυσικό περιβάλλον συμβίωνε αρμονικά με τη φύση, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους που την έβλεπαν «περισσότερο ως αντικείμενο εκμετάλλευσης, για να ικανοποιούν τις ανάγκες και τα συμφέροντά τους. Ο Θεόφραστος (Περί Φυτών Ιστορία, 5.3.7) γράφει για την εξαφάνιση των δασών στη Κυρήνη. Ο Διονύσιος από την Αλικαρνασσό μας πληροφορεί ότι, ενώ κάποτε ο Αβεντίνος λόφος στη Ρώμη ήταν καλυμμένος με δέντρα όλων των ειδών, στην εποχή του, όλη η περιοχή ήταν καλυμμένη με κτίρια. Ο Στράβωνας, επίσης, παραπονείται για την καταστροφή του δάσους στην Πίζα, ενώ διάφοροι άλλοι συγγραφείς φαίνονται να συνειδητοποιούν ότι σιγά-σιγά οι πηγές ξυλείας είχαν αρχίσει να εξαντλούνται. Επιπλέον ο Λίβιος και ο Πλίνιος παρατηρούν ότι η καταστροφή των δασών είχε πάρει στην εποχή τους σοβαρές και εκτεταμένες διαστάσεις».
Ο Αριστοτέλης μάς πληροφορεί ότι σε μερικές πόλεις τα δάση τα επόπτευαν οι «υλωροί», δασοφύλακες δηλαδή, οι οποίοι είχαν φυλάκια και κάνανε περιπολίες. Ο Πλάτων γράφει ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις η προστασία των δασών επιβαλλόταν από τους ίδιους τους νόμους, ακόμα και στις ιδιωτικές εκτάσεις. Ο ιδιοκτήτης έπρεπε να πάρει ειδική άδεια, για να κόψει τα δένδρα στη γη του, ενώ σε άλλες περιπτώσεις υποχρεωνόταν να φυτέψει δέντρα. Επίσης υπήρχαν ποινές - πρόστιμα για τους υπαίτιους πυρκαγιών.
«Γενικά οι νόμοι διέφεραν από περιοχή σε περιοχή» αναφέρουν οι δύο συγγραφείς. «Στο σύνολό τους όμως οι τοπικοί δικαστικοί νόμοι προστάτευαν τα ιερά δάση από κάθε είδους παραβιάσεις και πολλά δάση, όπως μας γράφει ο Παυσανίας, είχαν ιερείς ως φύλακες».
Οι ποινές για τους παραβάτες ήταν αυστηρές. Μαστίγωμα για τους δούλους ή τους ξένους και πρόστιμα για τους πολίτες. Εκτός από τις νομικές διατάξεις, εξίσου εκφοβιστικό ρόλο είχαν και οι θρησκευτικές κατάρες ή η θεία Δίκη. Μερικοί φιλόσοφοι, όπως ο Πυθαγόρας και ο Εμπεδοκλής, πίστευαν πως τα δένδρα είχαν τη δική τους ψυχή, όπως και οι άνθρωποι. Έτσι θεωρούσαν την κοπή των δένδρων ως ένα είδος φόνου.
Οι Νύμφες
Κατά την Ελληνική Μυθολογία οι Νύμφες ήταν γυναικείες ιδεατές μορφές θεϊκής καταγωγής, νεαρές στην ηλικία, που ζούσαν μέσα στην άγρια φύση, τριγύριζαν στα βουνά, συνοδεύοντας την Άρτεμη. Ήταν τριών ειδών: οι Ναϊάδες, δηλαδή Νύμφες των ποταμών, των πηγών και των κρηνών, οι Ορεστιάδες, που κατοικούσαν στα βουνά όπου υπάρχουν πηγές και οι Δρυάδες ή Αμαδρυάδες, δηλαδή Νύμφες των δέντρων και των λιβαδιών και ταυτίζονταν με τις Μελίες».
Πάντως, σύμφωνα με όσα σημειώνει στην ίδια έκδοση η Βασιλική Δήμου, λέκτορας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, «ήδη από την ομηρική εποχή η έντονη βόσκηση καθιστούσε άγονα τα εδάφη, τα δάση κόβονταν για την επέκταση οικισμών ή χωραφιών και οι θάμνοι χρησιμοποιούνταν ως καύσιμη ύλη. Τα περισσότερα δάση και κυρίως εκείνα που ήταν προσιτά υπέστησαν μεγάλη πτώση της παραγωγικότητάς τους λόγω κακής διαχείρισης, ενώ παράλληλα η αλματώδης αύξηση των αναγκών σε ξύλο οδήγησε τον ελλαδικό χώρο από τους αρχαϊκούς χρόνους ακόμη στην ξυλένδεια. Γενικότερα τα 2/3 των αρχικών δασών του πλανήτη μας είχαν ήδη στους αρχαϊκούς χρόνους καταστραφεί».
«Η τέχνη της ναυπηγικής, η οποία ήταν πολύ σημαντική για τους αρχαίους, απαιτούσε αρκετά μεγάλες ποσότητες ξυλείας. Η κατασκευή μιας τριήρους απαιτούσε την κοπή περίπου 100 στρεμμάτων δάσους χαλεπίου πεύκης. Επίσης η κάλυψη των ενεργειακών αναγκών από τα μεταλλεία του Λαυρίου ήταν ένας πρόσθετος λόγος της καταστροφής των δασών της Αττικής».
Η Αθήνα ήταν αποδασωμένη
«Η εκμετάλλευση και καταστροφή των δασών άρχισε από περιοχές με τη μεγαλύτερη ζήτηση κοντά σε πόλεις και περιοχές με λατομεία όπου επίσης χρειάζονταν ξυλεία», υπογραμμίζουν ο Ευάγγελος Ι. Μανωλάς, η Παρασκευή Π. Καρανικόλα και ο Στυλιανός Α. Ταμπάκης, από το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. «Η περιοχή γύρω από την Αθήνα είχε ήδη αποδασωθεί και μετατραπεί σε άγονη την εποχή του Πλάτωνα, και η Εύβοια, περιοχή στην οποία αρχικά υπήρχαν πολλά δάση, άρχισε να παράγει κατώτερης ποιότητας ξύλο από την εποχή κατά την οποία η ξυλεία της χρησιμοποιήθηκε σε εκτεταμένες εργασίες στα ορυχεία του Λαυρίου».
«Περιοχές με λιγότερη βροχόπτωση όπως η νότια Ελλάδα ανέκαμπταν πολύ αργά σε σχέση με άλλες περιοχές. Οι περιοχές που ήταν γνωστές ως πηγές καλής ξυλείας στην ακμή της κλασσικής περιόδου ήταν ορεινές περιοχές με μεγαλύτερη από το μέσο όρο βροχόπτωση, π.χ. Μακεδονία. Τα δάση καταστρέφονταν και από δασικές πυρκαγιές. Αναφορές για καταστροφή των δασών από δασικές πυρκαγιές έχουν γίνει από τον Όμηρο (8ος π.Χ. αι.) και τον Ησίοδο (8ος π.Χ. αι.) αλλά και μεταγενέστερους συγγραφείς όπως ο Θουκυδίδης (460-396 π.Χ.). Τα δάση καίγονταν από φυσικά αίτια αλλά και από ανθρώπινες ενέργειες. Ο Πλάτωνας αναφέρει ότι στην Αττική με το έντονο μεσογειακό κλίμα, τα πυκνά πευκοδάση και τους πολλούς κατοίκους, οι πυρκαγιές ήταν πολύ συχνές. Επίσης, δεν έλειπαν και οι εμπρησμοί: Ο Σοφοκλής (496-406 π.Χ.) έγραψε το δράμα 'Ναύπλιος πυρκαεύς' και ο Αισχύλος (525-456 π.Χ.) το δράμα 'Προμηθεύς πυρκαεύς'. Επίσης, εμπρησμοί συνέβαιναν και κατά την περίοδο πολεμικών συρράξεων. Ο Ξέρξης κατά τη διάρκεια της Περσικής εισβολής στην Ελλάδα έκαιγε τα δάση. Οι Αιτωλοί έβαζαν φωτιά στα δάση για να δημιουργήσουν προβλήματα στα στρατεύματα του Αθηναίου στρατηγού, Δημοσθένη, ο οποίος αργότερα έκανε το ίδιο εναντίον των Σπαρτιατών στη Σφακτηρία».
Αγγελική Κώττη
