«Κακά τα ψέματα, θα δυσκολευτούμε να συνηθίσουμε την Εθνική Πινακοθήκη χωρίς τη Μαρίνα». Η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη αντέδρασε με αυτές τις λίγες λέξεις, από καρδιάς, αναφερόμενη στον θάνατο της Μαρίνας Λαμπράκη- Πλάκα, διευθύντριας της Εθνικής Πινακοθήκης. Η ευδόκιμη θητεία της ήταν τριακονταετής και κατά τη διάρκειά της, είδαμε μεγάλες εκθέσεις με κοσμοσυρροή, αλλά και την ανακαίνιση και επέκταση που ήταν αναγκαία. Έφυγε σήμερα το πρωί, σε ηλικία 82 ετών.
Γεννήθηκε στο Αρκαλοχώρι Ηρακλείου Κρήτης. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (1959-1964) και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στο ίδιο τμήμα στην Κλασική Αρχαιολογία με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.) και με θέμα: «Προσωκρατική Φιλοσοφία και Τέχνη».
Όπως έλεγε η ίδια σε συνεντεύξεις της στην Λένα Παπαδημητρίου για το Marie Claire, και στον Ηλία Μαγκλίνη για τη Lifo παντρεύτηκε τον Δημήτρη Πλάκα στα 17 της, όταν εκείνος ήταν 27. «Δεν αντέδρασαν οι γονείς μου. Είχα ερωτευτεί έναν υπέροχο άνδρα που ήταν και μορφωμένος, με βιβλιοθήκη και δισκοθήκη – ανήκουστα πράγματα τότε στο Αρκαλοχώρι της Κρήτης. Με έβαλε στον παράδεισο της γνώσης. Με ενθάρρυνε να ξαναγυρίσω στο σχολείο στη Γ’ Γυμνασίου. Με είχαν σταματήσει για δύο χρόνια η αγρότισσα μητέρα μου και ο σιδηρουργός πατέρας μου.»
Ο γάμος στα 17
Το ειδύλλιό τους ήταν «αρκετά σύνθετο ειδύλλιο! Αυτή η σεβαστική απόσταση διατηρήθηκε σε όλη μας τη ζωή. Ίσως να ήταν και το ελιξίριο της διάρκειας του γάμου μας. Διότι δεν τολμάς να βρίσεις το δάσκαλό σου, να του θυμώσεις.»
Εννιά χρόνια μετά τον γάμο της, ακόμα σπούδαζε, πρώτα με υποτροφία του ΙΚΥ και ύστερα, πάλι με υποτροφία –«δεν κυκλοφορούσε χρήμα τη δεκαετία του ’60»- στο Παρίσι με την ανήκουστη πολιτιστική έκρηξη.
Παρακολούθησε επίσης τα μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης του Καθηγητή Παντελή Πρεβελάκη στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών (1965-1968). Το 1975 εξελέγη παμψηφεί Τακτική Καθηγήτρια στην έδρα της Ιστορίας της Τέχνης της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας. (Πρώτη γυναίκα καθηγήτρια στην ιστορία της ΑΣΚΤ).
Επισκέπτρια ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Princeton των Η.Π.Α.με υποτροφία Fulbright. Δίδαξε ως επισκέπτρια καθηγήτρια σε ξένα πανεπιστήμια της Γαλλίας, των ΗΠΑ και στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης στο Ρέθυμνο.
Ο Δημήτρης Πλάκας ασθενεί από καρκίνο και η Μαρίνα στέκεται δίπλα του. Το 1992 δέχεται πρόταση για την Εθνική Πινακοθήκη όμως ο σύζυγός της δεν το ήθελε: «Θα πας εκεί και θα πέσεις στη γραφειοκρατία, θα αφήσεις τα βιβλία σου, τα διαβάσματά σου», έλεγε. Όταν όμως κατάλαβε ότι όδευε προς το τέλος, της είπε: «Πήγαινε γιατί θα αισθάνεσαι λιγότερη μοναξιά».
Μετά την απώλειά του, η δουλειά ήταν το μόνο που υπήρχε. «Κήδεψα τον Δημήτρη στη Σύρο και την επόμενη μέρα είχα διοικητικό συμβούλιο» είχε πει. «Πήγα και δεν τους είπα τίποτα. Δεν ήθελα να ανακατεύω τη ζωή μου την προσωπική. Και αυτό με βοήθησε, ξέρετε. Δεν μετέφερα την οδύνη μου, γιατί θα δηλητηρίαζα το περιβάλλον στο οποίο ζούσα. Ούτε ήθελα ποτέ να με λυπούνται. Ύστερα, δεν άφησα ρωγμή ανεκμετάλλευτη, αγωνιζόμουν για την Πινακοθήκη. Και το πρόσφατο μεγάλο έργο δεν έγινε από μόνο του. Έχει πίσω του έναν τεράστιο αγώνα. Μπορεί να άλλαζαν οι υπουργοί και να περνούσαμε, π.χ., από αδράνεια σε ένταση σε σχέση με το έργο, εγώ όμως ήμουν εκεί για να το κυνηγώ. Υπήρχε μια συνέχεια στην επιδίωξη των σκοπών της ζωής μου.»
Δεν είχε προσωπική ζωή
Η Πινακοθήκη ταυτίστηκε με τη ζωή της τόσο πολύ, που αν τη ρωτούσε κανείς «ποια είναι η προσωπική σου ζωή;», θα έλεγε ότι δεν υπάρχει. «Από το ’92 που πέθανε ο Δημήτρης είμαι ουσιαστικά μόνη μου» σχολίαζε. «Δεν μπορώ να πω ότι αυτό με ανέκοψε, αλλά λίγο πριν πεθάνει μου είπε: ‘Δεν θέλω να παντρευτείς’. Εγώ το πήρα θετικά. Γιατί δεν ήταν πληθωρικός στα λόγια, δεν μου έλεγε σ’ αγαπώ, σε λατρεύω, το έδειχνε αλλιώς. Το να μου πει αυτό ήταν σαν μια βαθιά εξομολόγηση έρωτα. Όμως, η παιδεία καταλύει τη μοναξιά. Είχα και έχω τα γραψίματά μου, την τέχνη, τους μαθητές μου που τους λατρεύω και με λατρεύουν. Γι’ αυτό και δεν αναζήτησα σύντροφο. Όλη μέρα είμαι στο ζυγό της Πινακοθήκης.»
Με την πιστή βοηθό της και δεξί της χέρι δίπλα της, την Ειρήνη, δούλευε ακατάπαυστα, ώρες και μέρες ατελείωτες. Στη διάρκεια της θητείας της η Εθνική Πινακοθήκη εκσυγχρονίστηκε, ίδρυσε νέα παραρτήματα (Κέρκυρα, Ναύπλιο, Γλυπτοθήκη, Άλσος Στρατού, Γουδί, Μουσείο Καπράλου, Αίγινα), απέκτησε 3.000 νέα έργα, μεταξύ των οποίων δύο πίνακες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (El Greco), διοργάνωσε σημαντικές εκθέσεις Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών και γνώρισε μεγάλη ανταπόκριση στο κοινό με περίπου 5.500.000 επισκέπτες. Όλες αυτές οι δράσεις καλύφθηκαν κατά ποσοστό 60-100% από χορηγίες.
Ύστερα από πολυετείς προσπάθειες, εκπονήθηκε μελέτη επέκτασης του κτιριακού συγκροτήματος της ΕΠΜΑΣ, που υπερδιπλασίασε τους χώρους της, εκσυγχρόνισε τη λειτουργία της και αναβάθμισε αισθητικά τη μορφή της. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από το ΕΣΠΑ και από χορηγία του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος και απέδωσε στο κοινό έναν εντελώς αναβαθμισμένο χώρο
Οι χορηγίες
-Σας καταλογίζουν επανειλημμένα προσωποπαγή διοίκηση, ότι δεν αφήσατε χώρο για νέους ανθρώπους, την είχαν ρωτήσει και απάντησε:
«Οι συνάδελφοί μου, οι ιστορικοί τέχνης, είναι εξαιρετικοί στη δουλειά τους. Βοήθησαν πάρα πολύ στο να αναδείξουμε την Πινακοθήκη, να εκθέσουμε τα έργα κ.ο.κ. Ένας, όμως, από τους τομείς στους οποίους διακρίθηκα είναι ότι το 80% των δράσεών μου όλα αυτά τα χρόνια ήταν από χορηγίες. Την ώρα που μιλάς με το χορηγό αξιοποιείς όλη την προεργασία που έχεις κάνει, δηλαδή την κτισμένη εικόνα σου, την εμπιστοσύνη.
Δεν πιστεύω ότι μια υπηρεσία του μουσείου θα πάρει τηλέφωνο και θα πει σε ένα δωρητή: «Κύριε τάδε, χρειαζόμαστε ένα εκατομμύριο, μπορείτε να το δώσετε; Και εγώ θα σας δώσω μια αίθουσα με το όνομά σας». Αυτή είναι δουλειά του διευθυντή. Για παράδειγμα, από το Ίδρυμα Νιάρχος εξαρτήθηκε το αν θα γίνει η επέκταση. Τα 13 εκατομμύρια που μας έλειπαν ήταν κομβικής σημασίας. Εγώ σηκώθηκα και πήγα στη Νέα Υόρκη προκειμένου να συναντήσω τον κ. Δρακόπουλο και να του πω ‘το και το’. Το έργο της Πινακοθήκης εξαρτήθηκε από αυτή τη σημαντικότατη χορηγία και είμαι βαθιά ευγνώμων στο Ίδρυμα Νιάρχος. Θα το ανέθετα σε έναν επιμελητή ή σε έναν οικονομικό συνεργάτη και θα το έκανε;»
Η τέχνη του management είχε για εκείνη μεγάλη σημασία. «Το τι μορφή θα έχει η εσωτερική μουσειογραφία, πώς θα εκτεθούν τα έργα, ποιο θα είναι το αφήγημα μέσα στο μουσείο, όλα αυτά τα αποφασίζει ο διευθυντής» υπογράμμιζε. «Η δική του σφραγίδα είναι παντού, κυρίως στις επιστημονικές επιλογές. Πίσω από τον κατάλογο των 200 εκθέσεών μας, για παράδειγμα, υπάρχει μια φιλόδοξη υστεροβουλία: να ξαναδιαβάσουμε την Ιστορία της νεότερης ελληνικής τέχνης. Πάντα σε συνεργασία με τους συνεργάτες μου. Προς Θεού, δεν μπορώ να πω ότι τα έκανα όλα μόνη μου! Και αυτοί μπήκαν στο δικό μου σχολειό και εγώ μπήκα στο δικό τους. Μουσειολογικά, ως ομάδα εργασίας είμαστε από τις καλύτερες στην Ευρώπη.»
«Πολλοί με μισούν ή απλώς δεν με θέλουν. Και εδώ μέσα ακόμα. Κανένας, όμως, δεν θα βρεθεί να πει ότι τον προσέβαλα, ότι φωνάζω στους διαδρόμους. Θυμάμαι κάτι που μου είχε πει ο Παντελής ο Πρεβελάκης: ότι η μεγαλύτερη αρετή στον άνθρωπο είναι η ισοθυμία. Να είσαι ισόθυμος, το θυμικό σου να είναι ελεγχόμενο, να μην έχεις σκαμπανεβάσματα, αλλά να είσαι σταθερός. Αυτό, όμως, κατορθώνεται με κόπο. Δεν γεννιέται έτσι ο άνθρωπος».
Η θητεία της σημαδεύτηκε από την κλοπή πινάκων για την οποία είχε πει: «Το πιστεύω απόλυτα ότι η ληστεία ήταν στημένη! Το τάιμινγκ δεν ήταν καθόλου τυχαίο». Είχε υπόψη της κάποιους ανθρώπους που μπορεί να κρύβονταν από πίσω: «Κάποιοι δεν ήθελαν να συνεχίσω. Άνθρωποι με προσωπικές φιλοδοξίες.»
Όταν, πάντως, πληροφορήθηκε το συμβάν, λέει ότι παραλίγο να πάθει εγκεφαλικό. « Ίσως είναι ύβρις, αλλά θα το πω: νομίζω ότι ανάλογα αισθήματα δοκίμασα όταν μου είπαν ότι ο άνδρας μου έχει καρκίνο. Η ληστεία ήταν ένας θάνατος. Πέρασα είκοσι χρόνια εδώ μέσα, έζησα μεγάλες στιγμές, αλλά ήταν διάρκεια όλο αυτό, σε αντίθεση με τη ληστεία, που ήταν μια τομή στον χρόνο. Δεν θα ησυχάσω παρά μόνον όταν βρεθούν τα έργα». Ευτυχώς, τα περισσότερα βρέθηκαν.
Τιμητικές διακρίσεις
Βραβείο Καζαντζάκη του Δήμου Ηρακλείου Κρήτης (1985)
Α΄ Κρατικό Βραβείο Μελέτης-Δοκιμίου για το βιβλίο "Περί Ζωγραφικής-Αλμπέρτι και Λεονάρντο" (1988)
Ιππότης Γραμμάτων και Τεχνών της Ιταλικής Δημοκρατίας (1994)
Ταξιάρχης Γραμμάτων και Τεχνών της Ιταλικής Δημοκρατίας (2007)
Ιππότης Γραμμάτων και Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας (1997)
Ταξιάρχης Γραμμάτων και Τεχνών της Γαλλικής Δημοκρατίας (2005)
Ιππότης της Λεγεώνας της Τιμής της Γαλλικής Δημοκρατίας (2011)
Παράσημο του Αλφόνσου του Σοφού της Ισπανίας (2000)
Χρυσός Σταυρός του Τάγματος της Τιμής της Ελληνικής Δημοκρατίας (2004)
Βραβείο ΤΕΙ Κρήτης (2005)
Βραβείο International Lions (2006)
Βραβείο XENIA (2006)
Βραβείο "Αριάδνη" από την Παγκρητική Ένωση Αμερικής (2009)
Εκλέγεται Αντιπρόεδρος του διεθνούς τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Τέχνης (AICA).
Εκλέγεται Ελληνίδα υποψήφια για τον τίτλο "Γυναίκα της Ευρώπης" (1997).
Διορίζεται Αν. Υπουργός Πολιτισμού της Υπηρεσιακής Κυβέρνησης (Σεπτ. 2015).
Δημοσιεύσεις
Έχει δημοσιεύσει 21 βιβλία και περισσότερες από διακόσιες μελέτες και άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά και εφημερίδες και έχει συγγράψει περισσότερα από εκατό εισαγωγικά κείμενα σε καταλόγους εκθέσεων.
Έχει συμμετάσχει σε πολλά επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.
