Καθώς το Πεκίνο εντείνει την παρουσία του εν μέσω παγκόσμιων εμπορικών εντάσεων, παίζει έναν άσο που κρατούσε για δεκαετίες: τον έλεγχο της ροής ορυκτών που οι δυτικές χώρες χρειάζονται απεγνωσμένα για να τροφοδοτήσουν τις πράσινες, ψηφιακές και αμυντικές τους φιλοδοξίες.
Όταν ο Αμερικανός πρόεδρος, Ντόναλντ Τραμπ, χαιρέτισε την περασμένη εβδομάδα το προσχέδιο μιας «συμφωνίας-πλαισίου» με το Πεκίνο για να τερματιστεί η μεταξύ τους εμπορική διαμάχη, ξεχώρισε τον έλεγχο που ασκεί η Κίνα στις εξαγωγές επτά σπάνιων γαιών - ορυκτών χαρακτηρισμένων ως «κρίσιμων», επειδή χρησιμοποιούνται στην παραγωγή υψηλής τεχνολογίας, όπως μαγνήτες για τα αυτοκίνητα.
«Η συμφωνία μας με την Κίνα έχει ολοκληρωθεί, υπόκειται μόνο στην τελική έγκριση από τον Πρόεδρο Σι και εμένα», έγραψε ο Τραμπ στην πλατφόρμα Truth Social. «Θα υπάρξει πλήρης προμήθεια μαγνητών, και όποιες σπάνιες γαίες χρειάζονται, εκ των προτέρων, από την Κίνα».
Σε αντάλλαγμα, οι ΗΠΑ συμφώνησαν να αποσύρουν τα σχέδιά τους για την ανάκληση φοιτητικών θεωρήσεων σε Κινέζους φοιτητές. Ωστόσο, η κατάσταση παραμένει τεταμένη.
Στη Σύνοδο των G7 στον Καναδά, η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, κατηγόρησε την Κίνα ότι «εργαλειοποιεί» την κυρίαρχη θέση της στην παραγωγή και επεξεργασία κρίσιμων πρώτων υλών.
Κατά τη διάρκεια της Συνόδου, οι ηγέτες της Δύσης αναμενόταν να δεσμευτούν σε ένα «σχέδιο δράσης για κρίσιμα ορυκτά των G7». Παρόλα αυτά, η κοινή τους δήλωση δεν κατονόμασε την Κίνα, αναφερόμενη αόριστα σε «μη ανταγωνιστικές πολιτικές και πρακτικές στον τομέα των κρίσιμων ορυκτών».
«Η Κίνα έχει το πάνω χέρι βραχυπρόθεσμα», σχολίασε ο Φίλιπ Άντριους-Σπιντ, ανώτερος ερευνητής στο Ινστιτούτο Ενεργειακών Μελετών της Οξφόρδης. Οι κινεζικοί περιορισμοί εξαγωγών είναι «πολύ πιο ισχυροί από οποιονδήποτε δασμό που επιβάλλει ο Τραμπ», πρόσθεσε.
Αυτοί οι περιορισμοί - που αρχικά επιβλήθηκαν τον Απρίλιο ως απάντηση στους δασμούς Τραμπ - προκάλεσαν οργή και ανησυχία στις ΗΠΑ και την ΕΕ. Εφαρμόζονται σε όλες τις χώρες και απαιτούν άδεια για κάθε αποστολή.
Ο επίτροπος Εμπορίου, Μάρος Σέφτσοβιτς χαρακτήρισε την κατάσταση «ανησυχητική» για τη βιομηχανία αυτοκινήτων της Ευρώπης και τη βιομηχανία γενικότερα. «Οι σπάνιες γαίες και οι μόνιμοι μαγνήτες είναι απολύτως απαραίτητοι για τη βιομηχανική παραγωγή», δήλωσε, με τους μαγνήτες να αποτελούν κρίσιμο εξάρτημα για τα smartphones, τις τηλεοράσεις, τους υπολογιστές, τα αυτοκίνητα, τις ανεμογεννήτριες και τις αμυντικές εφαρμογές.
Δεκαετίες σχεδιασμού
Είναι ένα στρατηγικό χαρτί που το Πεκίνο χτίζει μεθοδικά επί δεκαετίες - και οι προβλεπόμενες εξελίξεις στην αγορά δείχνουν ότι η ισχύς του μόνο θα ενισχυθεί.
Η Κίνα έχει ουσιαστικό μονοπώλιο στον τομέα, ελέγχοντας ολόκληρη την εφοδιαστική αλυσίδα - από την εξόρυξη των σπάνιων γαιών έως την επεξεργασία τους και την κατασκευή μόνιμων μαγνητών.
Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, η Κίνα ευθύνεται για περίπου το 61% της εξόρυξης σπάνιων γαιών παγκοσμίως και το 92% της επεξεργασίας τους. Παράλληλα, προμηθεύει σχεδόν το 99% των αναγκών της ΕΕ σε σπάνιες γαίες και περίπου το 98% των μόνιμων μαγνητών από σπάνιες γαίες. Η παγκόσμια ζήτηση για τα ορυκτά αυτά αναμένεται να αυξηθεί κατά 50 με 60% έως το 2040.
Ήδη από το 1987, όταν οι ΗΠΑ κυριαρχούσαν ακόμη στον τομέα της εξόρυξης και τα ορυκτά αυτά θεωρούνταν λιγότερο σημαντικά, ο τότε ηγέτης της Κίνας, Ντενγκ Σιαοπίνγκ, δήλωσε: «Η Μέση Ανατολή έχει το πετρέλαιο, η Κίνα έχει τις σπάνιες γαίες». Εκείνη την εποχή, ο Ντενγκ επισκεπτόταν το Μπαοτού, στην Εσωτερική Μογγολία, το κέντρο των σπάνιων γαιών της χώρας.
Έκτοτε, το Πεκίνο επενδύει συστηματικά στην ενίσχυση του μονοπωλίου του.
Το 2020 αναμόρφωσε πλήρως το καθεστώς ελέγχου εξαγωγών του, υιοθετώντας έναν νόμο που σε μεγάλο βαθμό βασίζεται στη σχετική αμερικανική νομοθεσία. Τέσσερα χρόνια αργότερα, προχώρησε σε περαιτέρω ενίσχυση του νομικού του πλαισίου, εισάγοντας ρυθμίσεις για προϊόντα «διπλής χρήσης» - δηλαδή με πολιτική και στρατιωτική εφαρμογή.
Έχει επίσης δείξει πως δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει αυτά τα εργαλεία. Το 2010 επέβαλε περιορισμούς στις εξαγωγές σπάνιων γαιών προς την Ιαπωνία, ενώ πιο πρόσφατα περιόρισε την εξαγωγή γαλλίου, γερμανίου και αντιμονίου - επίσης κρίσιμα ορυκτά - και απαγόρευσε τις εξαγωγές εξοπλισμού επεξεργασίας σπάνιων γαιών.
Αν και η ίδια πηγή από την κινεζική επιχειρηματική κοινότητα χαρακτήρισε το καθεστώς ελέγχου εξαγωγών ως «ανταπόδοση προς τις ΗΠΑ», η Κίνα αποφάσισε - στην πιο πρόσφατη κίνησή της - να στοχεύσει όλες τις χώρες και όχι μόνο τις ΗΠΑ. Αυτό έχει ήδη συνέπειες για την ευρωπαϊκή βιομηχανία.
«Όλες οι άδειες εξαγωγών πρέπει πλέον να εγκρίνονται εκ νέου και υπάρχει μια προσωρινή de facto απαγόρευση εξαγωγών, κάτι που δημιουργεί καθυστερήσεις στην έγκριση νέων αδειών, με αποτέλεσμα να επηρεάζονται ακόμα και σήμερα οι εφοδιαστικές αλυσίδες», εξηγεί ο Στέφαν Στάινικε, ειδικός πρώτων υλών στη Γερμανική Ομοσπονδία Βιομηχανιών.
Οι έλεγχοι αυτοί προσφέρουν στο Πεκίνο όχι μόνο μεγαλύτερη διαπραγματευτική ισχύ έναντι της ΕΕ - προειδοποιώντας τις Βρυξέλλες να μην ευθυγραμμιστούν με την Ουάσινγκτον - αλλά και πολύτιμη εικόνα για τις διεθνείς αλυσίδες εφοδιασμού. Νωρίτερα αυτό τον μήνα, η Κίνα συμφώνησε στη δημιουργία «πράσινου διαύλου» για τις ευρωπαϊκές εταιρείες, ώστε να επιταχύνεται η έγκριση αδειών.
«Πιάσε με αν μπορείς»
Σε απάντηση, φορείς της βιομηχανίας πιέζουν την ΕΕ να επιταχύνει τις προσπάθειές της για διαφοροποίηση των πηγών και να ενισχύσει τη διπλωματική της δράση.
Ο Τζέιμς Γουότσον, γενικός διευθυντής της ένωσης Eurometaux, κάλεσε τις Βρυξέλλες να «επενδύσουν στη διεθνή συνεργασία», να «υποστηρίξουν την ανακύκλωση και την κυκλική οικονομία εντός της ΕΕ» και να ενθαρρύνουν «την εγχώρια παραγωγή ορισμένων μετάλλων».
Αλλά, όσο κι αν η ΕΕ προσπαθεί να καλύψει το χαμένο έδαφος και να μειώσει την εξάρτησή της από την Κίνα - όπως δείχνει η πρόσφατη ανακήρυξη διαφόρων έργων εξόρυξης και επεξεργασίας σπάνιων γαιών, εντός και εκτός ΕΕ, ως «στρατηγικών» - το έργο είναι τεράστιο.
Οι σπάνιες γαίες δεν είναι τόσο σπάνιες όσο υποδηλώνει το όνομά τους - είναι όμως δύσκολο να εξαχθούν και να επεξεργαστούν σε οικονομικά βιώσιμες ποσότητες, με τα μεγαλύτερα αποθέματα να βρίσκονται εκτός των συνόρων της ΕΕ.
«Οι προοπτικές για να μειωθεί ουσιαστικά η κυριαρχία της Κίνας τα επόμενα χρόνια είναι μάλλον δυσοίωνες», δήλωσε ο Άντριους-Σπιντ. «Σε 20 ή 30 χρόνια από τώρα, τα πάντα μπορεί να αλλάξουν με την τεχνολογία και το εμπόριο».
Με ακόμη περισσότερα ορυκτά να αξιοποιούνται ως διαπραγματευτικά χαρτιά στο μέλλον, η κυριαρχία της Κίνας στις σπάνιες γαίες είναι απλώς η αρχή.
Η επιρροή της είναι «ακραία περίπτωση», αλλά η Κίνα κυριαρχεί επίσης σε μια πληθώρα άλλων ορυκτών, όπως το λίθιο και το κοβάλτιο, και «προχωρά όλο και περισσότερο ... χαμηλότερα στην αλυσίδα αξίας», δήλωσε ο Εντοάρντο Ριγκέτι, ερευνητής του Κέντρου Μελετών Ευρωπαϊκής Πολιτικής για ενέργεια, πρώτες ύλες και κλιματική αλλαγή.
