Αντίστροφη μέτρηση 30 ημερών ξεκίνησε για το Ιράν πριν δει να επανέρχονται οι κυρώσεις του ΟΗΕ εφόσον δεν αναλάβει πραγματικές δεσμεύσεις για το πυρηνικό πρόγραμμα και οι διαπραγματεύσεις παραμείνουν σε «νεκρό» σημείο. Με δεδομένο ότι η συμφωνία του 2015 λήγει οριστικά στις 18 Οκτωβρίου, οι Ευρωπαίοι έσπευσαν να ενεργοποιήσουν το τελευταίο τους εργαλείο πίεσης προς την Τεχεράνη - το οποίο οι σύμμαχοι του καθεστώτος Χαμενεΐ, Ρωσία και Κίνα, δεν μπορούν να «εξουδετερώσουν».
Η απόφαση των τριών ευρωπαϊκών δυνάμεων -Γαλλίας, Γερμανίας και Ηνωμένου Βασιλείου (η Ομάδα E3)- να επικαλεστούν τον μηχανισμό «snapback» για την επαναφορά των κυρώσεων του ΟΗΕ κατά του Ιράν αποτελεί καμπή με πολλαπλές προεκτάσεις και επαναφέρει στο τραπέζι το ερώτημα για το κατά πόσο υπάρχει ακόμη χώρος για διπλωματική διευθέτηση ή αν μία αντιπαράθεση που μετρά ήδη δύο δεκαετίες εισέρχεται σε νέα, πιθανώς επικίνδυνη, φάση.
Η ενεργοποίηση του λεγόμενου «μηχανισμού επαναφοράς» των κυρώσεων δεν είναι μία τυπική διαδικαστική ενέργεια· αλλά το επιστέγασμα της αποτυχίας μιας δεκαετίας επίμονων διπλωματικών προσπαθειών για την ανάσχεση της απειλής του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος. Παράλληλα, τοποθετεί τη διεθνή κοινότητα -ήδη διχασμένη από πολέμους, πολλαπλές κρίσεις και ανταγωνισμούς- σε μια περίπλοκη διπλωματική διελκυστίνδα: από τη μία πλευρά όσοι θα επιδιώξουν την ενίσχυση της πίεσης προς το Ιράν, κι από την άλλη εκείνοι που θα ποντάρουν σε αποκλιμάκωση μέσω μιας ανανεωμένης διπλωματικής προσέγγισης.
Ο «snapback», σχεδιασμένος το 2015 στο πλαίσιο της Συμφωνίας του Κοινού Ολοκληρωμένου Σχεδίου Δράσης (JCPOA) για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, αποτέλεσε καινοτόμο μηχανισμό που εξουδετέρωνε το ενδεχόμενο άσκησης βέτο από μόνιμα κράτη-μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών -βλ. Ρωσία και Κίνα- ως προς την επαναφορά των κυρώσεων σε περίπτωση μη συμμόρφωσης της Τεχεράνης.
Βάσει της απόφασης 2231 (2015) του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ κάθε ένα από τα έξι μέρη του JCPOA (δηλαδή τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας -Κίνα, Γαλλία, Ρωσία, Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ- συν η Γερμανία) δύναται να καταγγείλει επίσημα στον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ και το Συμβούλιο Ασφαλείας ότι θεωρεί την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν μη συμμορφούμενη. Εάν εντός διαστήματος 30 ημερών, δεν εγκριθεί ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας που παρατείνει την άρση των κυρώσεων, αυτές επανέρχονται αυτόματα, χωρίς νέα έγκριση και χωρίς δυνατότητα παρεμπόδισης.
Με τις συνομιλίες των Ευρωπαίων με την Τεχεράνη να μην έχουν καταλήξει πουθενά και τη διαπραγμάτευση του καθεστώτος με τις Ηνωμένες Πολιτείες να βρίσκεται επίσης στο πουθενά μετά τις ισραηλινές και αμερικανικές επιδρομές στις ιρανικές πυρηνικές εγκαταστάσεις, Γαλλία, Βρετανία και Γερμανία έπρεπε να δράσουν τώρα πριν την επίσημη λήξη, στις 18 Οκτωβρίου 2025, της δεκαετούς ισχύος συμφωνίας JCPOA - και μαζί της του μηχανισμού επαναφοράς των κυρώσεων που δημιουργήθηκε ακριβώς για να είναι απρόσβλητος από βέτο.
Η Ομάδα E3 καταγράφει σοβαρές παραβιάσεις που περιλαμβάνουν την άρνηση του Ιράν να παράσχει πλήρη απογραφή των αποθεμάτων εμπλουτισμένου ουρανίου, τον περιορισμό της πρόσβασης των επιθεωρητών του ΟΗΕ και την προώθηση του εμπλουτισμού ουρανίου σε επίπεδα οριακά κατάλληλα για την κατασκευή πυρηνικών όπλων. Οι Ευρωπαίοι προσέφεραν στο Ιράν αναβολή έξι μηνών υπό τρεις όρους: την επανέναρξη των διαπραγματεύσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες, την απεριόριστη πρόσβαση των επιθεωρητών της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) και τη διευκρίνιση των ποσοτήτων ουρανίου. Η πρόταση απερρίφθη.
Η Ρωσία και η Κίνα, από την πλευρά τους, κατέθεσαν εναλλακτικό σχέδιο ψηφίσματος για εξάμηνη παράταση της ισχύος του JCPOA χωρίς καμία πρόσθετη απαίτηση από το Ιράν, επιχειρώντας να κερδίσουν χρόνο. Η αντίδρασή τους αντανακλά την επιδίωξη να προστατεύσουν τα στρατηγικά και οικονομικά τους συμφέροντα με την Τεχεράνη και εντάσσεται στον ευρύτερο γεωπολιτικό ανταγωνισμό με τη Δύση. Παρότι δεν μπορούν να μπλοκάρουν την επαναφορά των κυρώσεων, θα μπορούσαν να επιχειρήσουν διαδικαστικές καθυστερήσεις.
Λίγο πριν οι Βλαντιμίρ Πούτιν και Σι Τζινπίνγκ σταθούν πλάι-πλάι, μαζί με τον Βορειοκορεάτη Κιμ Γιονγκ-ουν, στη μεγάλη στρατιωτική παρέλαση στις 3 Σεπτεμβρίου στο Πεκίνο, Ρωσία και Κίνα μίλησαν για «αντιπαραγωγικές» κινήσεις και προειδοποίησαν με «ανεπανόρθωτες επιπτώσεις».
«Καλούμε επιτακτικά να επανεξετάσουν και να αναθεωρήσουν τις εσφαλμένες αποφάσεις τους, προτού οδηγήσουν σε ανεπανόρθωτες συνέπειες και νέα τραγωδία», ανέφερε το ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών σε ανακοίνωσή του, με το Πεκίνο να συμπληρώνει: «Το ιρανικό πυρηνικό ζήτημα βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι. Η ενεργοποίηση του μηχανισμού επαναφοράς κυρώσεων του Συμβουλίου Ασφαλείας δεν είναι εποικοδομητική και θα υπονομεύσει τη διαδικασία μιας πολιτικής και διπλωματικής διευθέτησης του ζητήματος».
Για τις Ηνωμένες Πολιτείες, που αποσύρθηκαν από το JCPOA κατόπιν σχετικής απόφασης που είχε λάβει κατά την πρώτη θητεία του ο Ντόναλντ Τραμπ, η ευρωπαϊκή κίνηση αποτελεί ευπρόσδεκτο εργαλείο πίεσης. Η Ουάσινγκτον τονίζει ότι ο μηχανισμός αποσκοπεί στη συγκράτηση του ιρανικού προγράμματος, διατηρώντας ωστόσο ανοιχτό το ενδεχόμενο άμεσων διαπραγματεύσεων. Ο υπουργός Εξωτερικών Μάρκο Ρούμπιο λέει ότι η επαναφορά των κυρώσεων αποσκοπεί στην ανάσχεση της ενίσχυσης του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος, αλλά δεν αποκλείει τη διπλωματική οδό.
Το Ιράν καταδίκασε την απόφαση της Ομάδας E3, χαρακτηρίζοντάς την «αδικαιολόγητη παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου» και απείλησε με «αποφασιστικά αντίμετρα», που θεωρείται ότι θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν επιτάχυνση του εμπλουτισμού σε επίπεδα κοντά σε αυτά που απαιτούνται για την κατασκευή πυρηνικών όπλων ή ακόμη και αποχώρηση από τη Συνθήκη για τη Μη Διασπορά των Πυρηνικών Όπλων (NPT). Το Ιράν υπέγραψε την NPT τον Ιούλιο του 1968 και την επικύρωσε τον Φεβρουάριο του 1970. Έκτοτε, παγίως διατείνεται ότι το πυρηνικό του πρόγραμμα έχει ειρηνικούς σκοπούς.
Σε επιστολή του προς τον ΟΗΕ τον Ιούλιο, ο υπουργός Εξωτερικών του Ιράν, Αμπάς Αραγτσί, είχε κατηγορήσει τους Ευρωπαίους ότι ουσιαστικά παραιτήθηκαν από το ρόλο τους ως συμμετέχοντες στο JCPOA, υποστηρίζοντας ή συναινώντας με τις στρατιωτικές ενέργειες των ΗΠΑ και του Ισραήλ. Σε πρόσφατη συνέντευξή του, προειδοποιούσε επίσης ότι εάν η E3 επικαλεστεί το snapback, «θα χάσει τον ρόλο της και θα ανταποκριθούμε αναλόγως».
Στο εσωτερικό του Ιράν, η επαναφορά των κυρώσεων θα επιδεινώσει τις οικονομικές δυσκολίες που ήδη πλήττουν τη χώρα, όπως ο υψηλός πληθωρισμός, η υποτίμηση του νομίσματος, οι ελλείψεις σε βιομηχανικό εξοπλισμό και η μείωση των εσόδων από τις εξαγωγές πετρελαίου. Οι πιέσεις αυτές κατά πολλούς αναλυτές θα μπορούσαν να αποσταθεροποιήσουν το καθεστώς πολιτικά και κοινωνικά, δεδομένου ότι οι οικονομικές δυσκολίες του παρελθόντος έχουν ήδη τροφοδοτήσει διαμαρτυρίες και αναταραχές. Η ηγεσία του Ιράν ενδέχεται σε αυτή την περίπτωση να καταφύγει σε ένα μοντέλο «οικονομίας αντίστασης» αξιοποιώντας τις μαύρες αγορές και τις συμμαχίες με τη Ρωσία και την Κίνα.
Το μεγαλύτερο μέρος του εμπορίου έχει άλλωστε ήδη παραλύσει από τις αμερικανικές κυρώσεις, ενώ Ρωσία και Κίνα είναι απίθανο να συμμορφωθούν. Ο Ιρανός υπουργός Πετρελαίου, Μοχσέν Μπακνετζάντ, δήλωνε χθες το βράδυ πως μπορεί να δημιουργηθούν περιορισμοί στις εξαγωγές πετρελαίου, αλλά η Τεχεράνη έχει μάθει να τους παρακάμπτει…
Ωστόσο, η επιστροφή των κυρώσεων του ΟΗΕ έχει μεγάλη πολιτική βαρύτητα καθώς θα έστελνε το μήνυμα ότι το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα αποτελεί παγκόσμια απειλή. Παράλληλα, η επαναφορά τους δεσμεύει όλα τα κράτη-μέλη του ΟΗΕ, δημιουργώντας ένα καθολικό νομικό πλαίσιο για την απομόνωση του Ιράν. Όπως σημειώνει ο πρώην διαπραγματευτής των ΗΠΑ Ρίτσαρντ Νέφιου, αυτοί οι περιορισμοί δυσκολεύουν ακόμη και τη Ρωσία και την Κίνα να πείσουν άλλα κράτη να τους παρακάμψουν - κάτι που, σύμφωνα με τη Νικόλ Γκραγιέβσκι του Carnegie Endowment for International Peace, ενισχύει τον αποτρεπτικό τους χαρακτήρα.
Σε περιφερειακό επίπεδο, ελλοχεύει ο κίνδυνος ενός νέου κύκλου βίας λόγω της επαναφοράς των κυρώσεων και τα πιθανά αντίποινα της Τεχεράνης. Ήδη, η Γερμανία κάλεσε τους πολίτες της να εγκαταλείψουν το Ιράν, προειδοποιώντας για πιθανές επιθέσεις. «Οδεύουμε προς ένα σενάριο επιστροφής στο παρελθόν, όπου οι κυρώσεις θα επανέλθουν και το Ιράν πιθανότατα θα απαντήσει με τρόπο που μόνο αρνητικές συνέπειες θα έχει», δηλώνει στο Al Jazeera ο Ράιαν Κοστέλο, επικεφαλής στο Εθνικό Ιρανο-Αμερικανικό Συμβούλιο (NIAC). Ο ίδιος δεν απέκλεισε πως μία νέα κλιμάκωση θα μπορούσε να λειτουργήσει ως «ντόμινο», ανοίγοντας τον δρόμο σε συγκρούσεις αντίστοιχες με αυτές του Ιουνίου.
