Του Σταύρου Τσερπέ*
Τη φυσική μορφή του Αλέξανδρου μας την παρέδωσαν με τα έργα τους τρεις διάσημοι από την αρχαιότητα καλλιτέχνες. Τον ζωγράφισε ο Απελλής, τον έκανε άγαλμα ο Λύσιππος και τον χάραξε σε πολύτιμους λίθους ο Πυργοτέλης. Σύμφωνα λοιπόν με τα αρχαιολογικά ευρήματα και συναφείς φιλολογικές πηγές, ο Αλέξανδρος ήταν άνθρωπος κανονικού αναστήματος, με εντυπωσιακό ερύθημα προσώπου και χωρίς γένια, παρά τη μόδα της εποχής που απαιτούσε οι άντρες να τρέφουν υπογένειο. Είχε μεγάλα γαλανά μάτια με καστανές αποχρώσεις και βλέμμα αστραφτερό και έντονα υγρό, η μύτη του ήταν ολόισια και το μέτωπο του ιδιαίτερα πλατύ, το μάγουλο του κοντό και τα χείλη του πλούσια σχηματισμένα και εκφραστικά. Από το προβεβλημένο και πλατύ μέτωπο του φύτρωναν προς τα άνω πλούσια μαλλιά με χωρίστρα στη μέση, που έπεφταν με ελαφρούς κυματισμούς στους πλατείς ώμους του. Συνήθιζε πάντοτε να κλίνει τον αυχένα και την κεφαλή προς τα αριστερά και έδινε την εντύπωση μιας θυμοειδούς και λεοντώδους φύσης, με πλούσια αισθήματα, ρομαντική και συγχρόνως ρεαλιστική ενατένιση του κόσμου και έκφραση αλύγιστης αποφασιστικότητας. Περπατούσε με τρόπο έντονο και αποφασιστικό, η φωνή του ήταν ισχυρή και μιλούσε γρήγορα, απερίφραστα και με εξαιρετική ευγλωττία.
Πέρα όμως από τη φυσική μορφή του Αλέξανδρου, μας ενδιαφέρουν κατ'' εξοχήν τα γνωρίσματα της προσωπικοτητάς του. Ποιος ήταν ο άνθρωπος Αλέξανδρος και ποιες αρετές του συνθέτουν αυτό που ονομάζομε προσωπική μεγαλοσύνη.
Υπάρχει η άποψη ότι ο άνθρωπος Αλέξανδρος, όπως μας τον περιγράφουν οι αρχαίες πηγές της Ιστορίας, δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνο η εξιδανίκευση που επεχείρησαν φίλοι και συνεργάτες του καθώς και άλλοι, που έγραψαν γι'' αυτόν, όπως ο Πτολεμαίος, o Καλλισθένης, ο Καρδιανός Ευμένης, ο Αριστόβουλος, ο Νέαρχος, o Ονησίκριτος, ο Κλείταρχος.
Και να υπήρξε όμως η εξιδανίκευση, το γεγονός ότι ο Αλέξανδρος ήθελε να τον βλέπουν και να τον περιγράφουν με αυτό τον τρόπο, μας υποδηλώνει τουλάχιστον τον ιδεώδη άνθρωπο, όπως τον έβλεπε ο ίδιος. Από την άλλη, οποιαδήποτε εξιδανίκευση στηρίζεται σε κάποια βάση. Αν ο Αλέξανδρος ήταν εντελώς ξένος προς τα χαρίσματα που περιγράφουν οι αρχαίες πηγές, θα ήταν αδύνατη η εκ του μηδενός και εκ των υστέρων επινόηση και καθιέρωσή τους.
Ο Αλέξανδρος , λοιπόν, παριστάνεται ως φύση θυμοειδής και λεοντώδης, ως άνθρωπος με βαθιά θρησκευτικότητα, ευσεβής και φιλόθεος, γενναιόψυχος και γενναιόφρων, άνθρωπος με απόλυτο σεβασμό προς τις γυναίκες, τους ηλικιωμένους και τους δασκάλους του, με φαντασία που τη φλόγιζαν υψηλά ιδεώδη και λεπτά αισθήματα, ένας αρμονικός συνδυασμός του ηρωικού και του ανθρώπινου στοιχείου, πρακτικός και ονειροπόλος, καταδεκτικός και ταπεινός, πληθωρικός, πείσμων και επίμονος, σώφρων και μεγαλόψυχος, άνθρωπος που αγαπούσε με πάθος τη ζωή, με ευρύτερα πνευματικά και επιστημονικά ενδιαφέροντα, εκρηκτικά αποφασιστικός και κυνηγός του τέλειου, που διακινδύνευε τα πάντα για ένα θέμα αρχής, άτομο με εκπληκτική βιολογική και σωματική αντοχή, άνθρωπος με στρατηγική μεγαλοφυΐα και εξαιρετική πολεμική δεινότητα, με μοναδικό αίσθημα αυτοθυσίας και ξεχωριστό αίσθημα αυτοπειθαρχίας, άνθρωπος που πίστευε ότι τίποτε δεν είναι ακατόρθωτο και ότι καμιά προοπτική θανάτου δεν πρέπει να είναι αποτρεπτική της ύψιστης ηθικής πάλης.
Ο Αλέξανδρος κατέκτησε τη μεγαλοσύνη με τα έργα και τις αρετές του.
Κατά τον Πλούταρχο η θεά Τύχη επεφύλαξε στον Αλέξανδρο ελάχιστες ευνοϊκές περιστάσεις, αλλά και αναρίθμητες φοβερές αντιξοότητες. Ωστόσο, ο Αλέξανδρος αναδείχθηκε ανώτερος της. H Τύχη δεν παρέδωσε στον Αλέξανδρο έτοιμο το μεγαλοπρεπές οικοδόμημα των κατορθωμάτων του, αλλά το δημιούργησε ο ίδιος. Το έπος που δημιούργησε ήταν πραγμάτωση της προσωπικής μεγαλοσύνης και αποτέλεσμα της ελληνικής αγωγής και παιδείας του και όχι απλή εύνοια της τυφλής τύχης. Ο Αλέξανδρος υπήρξε άνθρωπος ενάρετος και ανδρείος, γιατί το ήθος και το φρόνημα του είχαν σφυρηλατηθεί από την ελληνική παιδεία.
Ο Αλέξανδρος δεν κληρονόμησε τη μεγαλοσύνη του, αλλά την απέκτησε και την κατέκτησε με την ευβουλία, τη σωφροσύνη, την καρτερία και την ανδρεία του, καταβάλλοντος βαρύ τίμημα αίματος, προσωπικών αλλεπάλληλων τραυμάτων και απερίγραπτων ταλαιπωριών. Χαρακτηριστικά ο Πλούταρχος διερωτάται τι απέκτησε ο Αλέξανδρος παρά την αξία του, τι χωρίς ιδρώτα, τι χωρίς αίμα, τι δωρεάν και τι χωρίς μεγάλους κόπους. ''Ήπιε ολόκληρους ποταμούς αναμεμιγμένους με αίμα και τους πέρασε, πατώντας πάνω στα νεκρά σώματα των εχθρών του. Κι όταν λιμοκτονούσε έφαγε το πρώτο χορτάρι που είδε. Ξεσκέπασε έθνη χωσμένα στα βάθη των χιονιών και πόλεις βυθισμένες κάτω από τη γη. Πέρασε τρικυμιώδεις θάλασσες και, βαδίζοντας στις άνυδρες ακτές της Γεδρωσίας και Αραχωσίας, είδε φυτό προηγουμένως στη θάλασσα παρά στην ξηρά!
Ο Αλέξανδρος δεν συμπλήρωσε την επική του πορεία "αβρόχοις ποσίν". Οι προσωπικές περιστάσεις δεν ήσαν ούτε φιλικές ούτε ευνοϊκές. Αψευδείς μάρτυρες αποτελούν τα πολλαπλά τραύματα που δέχθηκε κατά τη διάρκεια της πολύχρονης εκστρατείας. Το σώμα του ήταν καταπληγωμένο από την κεφαλή μέχρι τα πόδια. Κτυπήθηκε με όλων των ειδών τα όπλα. Με δόρυ, με ακόντιο, με ξίφος, με βέλος, με ρόπαλο, με μεγάλους λίθους. Στο Γρανικό το εχθρικό ξίφος σταμάτησε στο δέρμα της κεφαλής του. Στη Γάζα κτυπήθηκε στον ώμο από βέλος. Στη Σαμαρκάνδη κτυπήθηκε στην κνήμη από βέλος τόσο σοβαρά, που το κόκαλο της κερκίδας έσπασε και βγήκε προς τα έξω. Στην Υρκανία τον κτύπησαν με πέτρα στον τράχηλο με αποτέλεσμα να μη βλέπει για πολλές μέρες και να διατρέχει κίνδυνο τύφλωσης. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας εναντίον των Ασσακηνών πληγώθηκε στον αστράγαλο από ινδικό βέλος. Εδώ είναι που είπε με μειδίαμα προς τους κόλακες ότι "αυτό είναι στ'' αλήθεια αίμα και όχι ιχώρ που κυλά στις φλέβες των θεών". Στη μάχη της Ισσού πληγώθηκε με ξίφος στο μηρό. Στη χώρα των Μαλλών πληγώθηκε κρίσιμα στο στήθος με μακρύ βέλος.
Πέραν όμως από τα προσωπικά τραύματα πρέπει να λάβει κανείς υπόψη τις απειράριθμες αντιξοότητες της εκστρατείας, τις εχθρικές κλιματολογικές συνθήκες, το πολύπλοκο πρόβλημα του επισιτισμού και τη διακίνηση του εκστρατευτικού σώματος, τις εσωτερικές εξεγέρσεις στο απέραντο κράτος και τις εχθρικές επιθέσεις στα σύνορα, το άφθονο περσικό χρυσάφι που σκορπούσαν οι εχθροί του στο εσωτερικό της Ελλάδας και αλλού για να διαφθείρουν συνειδήσεις, για να αντιληφθεί κανείς την προσωπική ένταση και το ανυπέρβλητο προσωπικό επίτευγμα του Μακεδόνα βασιλέα.
Ο Αλέξανδρος ως φιλόσοφος
Ο Πλούταρχος ονομάζει τον Αλέξανδρο πραγματικό φιλόσοφο, όχι γιατί έγραψε φιλοσοφικά συγγράμματα και ασχολήθηκε συστηματικά με τη φιλοσοφία, αλλά για όσα είπε και έπραξε στη σύντομη ζωή του. Αναφέρει χαρακτηριστικά πως ο Αλέξανδρος δίδαξε τους Υρκανούς να συνάπτουν γάμο και τους κατοίκους της Αραχωσίας να καλλιεργούν τη γη. ''Έπεισε τους Σογδιανούς να γηροκομούν τους γονείς τους και να μην τους φονεύουν και τους Πέρσες να σέβονται τις μητέρες τους και όχι να συνάπτουν γάμο μαζί τους. Χάρις στον Αλέξανδρο οι Ινδοί λάτρευσαν ελληνικούς θεούς και οι Σκύθες έμαθαν να θάπτουν τους νεκρούς των και όχι να τους τρώνε.
Δίδαξε τους λαούς να διαβάζουν τον ''Όμηρο και τα παιδιά των Περσών, των Σουσιανών και των Γεδρωσίων να απαγγέλλουν τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη. Χάρις στον Αλέξανδρο, η Βακτρία και ο Ινδικός Καύκασος λάτρευσαν τους θεούς των Ελλήνων. ''Ίδρυσε περισσότερες από εβδομήντα Αλεξάνδρειες και διέδωσε σε ολόκληρη την Ασία τον ελληνικό τρόπο ζωής, κατανικώντας τον ανήμερο και θηριώδη τρόπο ζωής των βαρβάρων. Έμαθε εκατομύρια ανθρώπους να ζουν με βάση νόμους και έβγαλε έτσι τους λαούς από την άθλια ζωή και τους οδήγησε στην ευδαιμονία. Τα βαρβαρικά φύλα ήλθαν σε επαφή με το ελληνικό πνεύμα και άλλαξαν την ποιότητα της ζωής και της σκέψης τους.
Ο Αλέξανδρος εφάρμοσε στην πράξη τις φιλοσοφικές απόψεις των Στωικών και ιδιαίτερα τις ιδέες του ιδρυτή της στοάς, φιλοσόφου Ζήνωνος. Το πολιτειακό ιδεώδες δεν ήταν πια η πόλη - κράτος, αλλά η κοσμόπολη, όπου δεν υπήρχαν εθνικοί περιορισμοί και όπου υπήρχε προτεραιότητα στην πνευματική διάσταση μέσα σ'' ένα πλαίσιο ισότητας, δικαιοσύνης και σύμπνοιας. Ο Αλέξανδρος δεν φέρθηκε στους Έλληνες ηγεμονικά και στους βαρβάρους δεσποτικά, αλλά ήλθε ως κοινός θεόσταλτος αρμοστής και συμφιλιωτής όλων των ανθρώπων, ενώνοντας και συγχωνεύοντας τους τρόπους ζωής, τα ήθη και τα έθιμα τους. Πατρίδα πλέον δεν ήταν η πόλη, αλλά η οικουμένη και ακρόπολη ήταν το στρατόπεδο του. Θεώρησε ως συγγενείς του όλους τους ενάρετους ανθρώπους ανεξάρτητα από εθνική καταγωγή και ως αλλόφυλους όσους διακρίνονταν για την κακία τους. Οι Έλληνες και οι βάρβαροι δε διακρίνονταν πια με βάση τη χλαμύδα και την πέλτη, το σπαθί και το μανδύα, αλλά με βάση την αρετή και την κακία.
Σεβασμός και φιλανθρωπία έναντι των κατακτημένων λαών
Ο Αλέξανδρος δε θεώρησε την εκστρατεία στην Ασία ως ληστρική εισβολή, ούτε ξεκίνησε εναντίον της με σκοπό να την ερημώσει, διαρπάζοντας και λαφυραγωγώντας τον πλούτο της. Ήθελε να συνενώσει τους ανθρώπους κάτω από τον ίδιο λόγο και στα πλαίσια του ίδιου πολιτεύματος.
Για να πετύχει όμως στην πολιτική της συγχώνευσης των λαών, ο Αλέξανδρος έπρεπε να δείξει σεβασμό ακόμη και στον τρόπο που ντύνονταν οι κατακτημένοι λαοί. Επειδή όμως ήταν αντίθετος με τις έξαλλες και θεατρικές συνήθειες, δεν υιοθέτησε τη μηδική εσθήτα, αλλά την περσική, που ήταν πολύ πιο λιτή από την προηγούμενη. Ωστόσο, απέρριψε τις υπερβολές της επίσημης περσικής ενδυμασίας, που ήσαν η τιάρα, ο κάνδυς και οι αναξυρίδες και φορούσε στολή που ήταν συνδυασμός μακεδονικών και περσικών στοιχείων. Η υιοθέτηση μερικών στοιχείων της περσικής αμφίεσης δεν ήταν αποτέλεσμα ματαιόδοξης ψυχολογικής μεταβολής, αλλά τρόπος για να κερδίσει τις ψυχές και τα πνεύματα των λαών που κατακτούσε.
Ταύτιση με τον ομηρικό κόσμο
Τον καταγοήτευαν τα λεπτά, τα ευγενή, τα υψηλά αισθήματα των ηρώων του ομηρικού κόσμου, ο αρμονικότατος συνδυασμός του ηρωικού και του ανθρώπινου στοιχείου. Ο Αλέξανδρος ήθελε να μοιάσει του Αχιλλέα και παρομοίαζε το φίλο του Ηφαιστίωνα με τον Πάτροκλο. Η τελετουργική κάθοδος του προς την πόλη Ελαιούντα, η κατάθεση στεφάνου στον τάφο του Πρωτεσίλαου, του πρώτου νεκρού της απόβασης των Αχαιών στην ακτή της Τροίας, η πανηγυρική προέλαση προς την πόλη του Πριάμου, οι ιεροτελεστίες και τελετουργίες στο ναό της Αθηνάς και η μεταφορά των όπλων που πήρε από την Τροία σ'' όλες τις μάχες στα βάθη της Ασίας, είναι αψευδείς μάρτυρες του γεγονότος ότι ο Αλέξανδρος ήθελε να συνδέσει άρρηκτα τον εαυτό του και την εκστρατεία του με τον υπέροχο κόσμο της ελληνικής εκστρατείας εναντίον της πόλης του Πριάμου.
Πολλές φορές κατά τη διάρκεια συμποσίων, όταν γινόταν λόγος για τα ομηρικά έπη, ο Αλέξανδρος διάλεγε ως στίχο της προτίμησης του αυτόν που λέγει, ότι το ιδεώδες είναι να είναι κανείς καλός βασιλιάς και συγχρόνως γενναίος πολεμιστής. Όταν πέρασε τον Ελλήσποντο κι αντίκρισε την Τροία, ξανάζησε τις ηρωικές πράξεις των ομηρικών ανθρώπων. ''Όταν μάλιστα κάποιος κάτοικος της περιοχής του είπε ότι θα μπορούσε να του δώσει τη λύρα του Πάρη αν ήθελε, ο Αλέξανδρος του απάντησε ότι δεν τη χρειάζεται, γιατί έχει στην κατοχή του τη λύρα του Αχιλλέα, που στην ανάπαυση του από τον πόλεμο έψαλλε τα ένδοξα κατορθώματα των συντρόφων του. Δεν ήθελε τη λύρα του Πάρη, γιατί αυτή συνόδευε τα ερωτικά τραγούδια του με θηλυπρεπή μελωδία.
Θαυμαστής του θάρρους και της υψηλόφρονης διαγωγής
Στην κορύφωση της αντίστασης των Θηβαίων στις ίλες των εταίρων και στις τάξεις της φάλαγγας του Αλέξανδρου μέσα στους δρόμους και τα στενά της Θήβας, μια ομάδα Θρακών του μακεδονικού στρατού μπήκε στο σπίτι της Τιμόκλειας για λαφυραγωγία. Ο επικεφαλής της ομάδας ρώτησε την Τιμόκλεια αν έχει κρυμμένους θησαυρούς μέσα στην οικία της. Η Τιμόκλεια του απάντησε καταφατικά και, οδηγώντας τον στο χείλος ενός πηγαδιού της αυλής, του είπε ότι στο βάθος του είχε κρυμμένο θησαυρό αμύθητης αξίας. Ο αξιωματικός έσκυψε για να δει καλύτερα και η Τιμόκλεια τον έσπρωξε βίαια και τον τσάκισε στο βάθος του πηγαδιού. Οι σύντροφοι του την συνέλαβαν αμέσως και δεμένη την οδήγησαν μπροστά στον Αλέξανδρο, για να αποφασίσει για την τύχη της. Καθώς την οδηγούσαν μπροστά του, του φάνηκε "αξιωματική και μεγαλόφρων", γιατί ακολουθούσε χωρίς φόβο και με άκρα ηρεμία τους στρατιώτες που την οδηγούσαν σ'' αυτόν.
Ο Αλέξανδρος την ρώτησε ποια είναι και πού βρήκε τόση τόλμη, για να κάνει ότι έκανε και η Τιμόκλεια του απάντησε ότι είναι αδελφή του στρατηγού Θεαγένους, που πολέμησε ηρωικά στη Χαιρώνεια εναντίον του πατέρα του, του Φιλίππου. Ο Αλέξανδρος θαύμασε το θάρρος και την υψηλόφρονη στάση της και διέταξε να την αφήσουν ελεύθερη.
* Ο κ. Σταύρος Τσερπές είναι Αντιστράτηγος ε.α και το άρθρο (3ο Μέρος) αυτό όπως και τα λοιπά που θα φιλοξενηθούν στο Liberal είναι μέρος Μελέτης που παρουσιάστηκε στο Πανεπιστήμιο Εθνικής Άμυνας (Universitatea Nation Na?ionala de Aparare (UNAp) Carol) της Ρουμανίας στο Βουκουρέστι.
Μπορείτε να διαβάσετε το 1ο Μέρος του αφιερώματος εδώ και το 2ο Μέρος εδώ
