Ανθούλα Δανιήλ: «Θέλω η Τέχνη να μου δίνει δύναμη και παράδειγμα να ζω»

Ανθούλα Δανιήλ: «Θέλω η Τέχνη να μου δίνει δύναμη και παράδειγμα να ζω»

«Ωστόσο, κάθε εποχή καταθέτει με τον δικό της τρόπο τη δική της ψηφίδα. Το επιθυμητό είναι οι νέοι να γνωρίζουν τους παλαιότερους. Κανείς δεν φύτρωσε στην έρημο, τίποτα δεν γεννιέται από το τίποτα και κανείς μας δεν θα ανακαλύψει την Αμερική. Μας πρόλαβε ο Κολόμβος. Το διαδίκτυο είναι μεγάλη βοήθεια, αλλά δεν δίνει έμπνευση. Λειτουργεί υπηρετικά.»

Η Ανθούλα Δανιήλ ξεκίνησε με μελέτες για τον Ελύτη και τον Σεφέρη. Η γενιά του '30 την καθόρισε, τα καινούργια βιβλία της «Δεκαετίες τερματίζουν όλες στο νήμα (Βακχικόν, 2020) και Ψηφιδωτό, προ πάντων (Νίκας, 2021), αποτελούν την αποθέωση «του μικτού είδους», με τόση ποίηση, τόση τέχνη, με ό,τι έγινε, ωστόσο σήμερα εξακολουθεί να διαβάζει ποίηση και να γράφει καλές κριτικές για σύγχρονους ποιητές.

Αναγνωρίζοντας την συνέχεια και την αλληλλεπιρροή των πάντων, αυτό εξάλλου υποστηρίζει και λογοτεχνικά: «Ένα σονέτο του Σαίξπηρ, Η Κυρία με τις Καμέλιες του Δουμά υιού, η Τραβιάτα του Βέρντι, και μια άρια, addio del passato, η στάχτη της ντίβας στο Αιγαίο, e la nave va του Φεντερίκο Φελίνι. Αυτή η correspondence των τεχνών και της πραγματικότητας, η ανταλλαγή κοστουμιών και ρόλων της ζωής με την Τέχνη δεν είναι μια γοητεία;» Θα μας πει στο Liberal.gr και θα αναφερθεί σε πολλά, ιδεολογικά και πιο… πρακτικά:

«Ο Παπαδιαμάντης έγραφε στο τραπεζάκι του καφενείου. Ο Χεμινγουαίη έγραφε όρθιος. Εμείς, οι κοινοί θνητοί, γράφουμε καθιστοί. Κέφι να υπάρχει και τα άλλα είναι δευτερεύοντα.»

Συνέντευξη στην Ελένη Γκίκα

- Κυρία Δανιήλ, με βασικό κρατούμενο εκείνο το σίγουρο πια «με ό,τι είμαστε γράφουμε», στα δυο τελευταία σας βιβλία Δεκαετίες τερματίζουν όλες στο νήμα (Βακχικόν, 2020) και Ψηφιδωτό, προ πάντων (Νίκας, 2021) είναι η ζωή σας και σχεδόν όλη η ελληνική και ξένη γραμματολογία, όλες οι Τέχνες, ό,τι αγαπήσατε και κρατήσατε ως τον προσωπικό σας παράδεισο. Γίνεται πιο όμορφος ο κόσμος κι ο χρόνος όταν κάποιος κουβαλά τόση ομορφιά εντός;

Ναι, είναι η πνευματική ζωή μου, τα γράμματα και οι τέχνες, όλα εκείνα που με διαμόρφωσαν, ο προσωπικός μου παράδεισος. Δεν είναι βιογραφία, είναι βλέμματα εστιασμένα σε βιώματα, μία «επίσκεψις» σε πράγματα που υπήρξαν για μένα πολύ σημαντικά και ο μόνος τρόπος για να γίνει ο κόσμος πιο όμορφος…

- Στα βιβλία σας τολμάτε να αγκαλιάσετε όλα τα είδη, δηλαδή αυτό που θα μπορούσε να είναι ένα προσωπικό ταξίδι ή το παλίμψηστο ενός ανθρώπου, μιας γενιάς ή μιας εποχής είναι ταυτοχρόνως και ποιητική πρόζα και ολοζώντανος δοκιμιακός λόγος. Το καινούργιο λογοτεχνικό είδος καταλύει τα σύνορα, είναι όλα τα είδη μαζί, κυρία Δανιήλ;

Όπως λέει και ο φίλος ποιητής Γιώργος Βέης «είμαι του μικτού είδους». Στο Δεκαετίες τερματίζουν όλες μαζί στο νήμα, αισθανόμουν έναν χείμαρρο που έτρεχε να πραγματώσει το αυξάνεσθε και πληθύνεστε με όλα τα επιμέρους είδη του λόγου. Είναι το καινούριο λογοτεχνικό είδος, όπως λέτε, αλλά δεν το επινόησα εγώ. Το βρήκα έτοιμο και το χρησιμοποίησα.

- Θα θέλατε εσείς να μας πείτε πώς έφτασαν στο τέρμα τους (και πως άρχισαν) οι δεκαετίες, πώς ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε το Ψηφιδωτό; Να τα ορίσετε εσείς ως είδος και ως κομμάτια της ζωής σας;

Για τις Δεκαετίες είχα στο νου μου μία αφίσα της Εθνικής Πινακοθήκης, όπου ένας κορμός αθλήτριας με κοντό χιτώνα, σε τριπλή χρωματική παραλλαγή, σαν να ήταν τρεις οι αθλήτριες, έτρεχε/ έτρεχαν και έδιναν τη μακρά ιστορία του αθλητισμού. Αυτές, περισσότερες σε αριθμό, έγιναν το εικαστικό ανάλογο του τίτλου του βιβλίου. Τερμάτισαν όλες μαζί στο νήμα-βιβλίο, σαν αγγελιοφόροι-Ίριδες που έφερναν η καθεμία τις δικές της πληροφορίες.

Στο Ψηφιδωτό προ πάντων, συμβαίνει το ίδιο. Οι ψηφίδες διαφέρουν η μία από την άλλη, στη σύνθεσή τους όμως έγιναν ένα ψηφιδωτό. Και στο εξώφυλλο εκείνη η γωνιά του Παρθενώνα -«Είναι όλη η ελληνική αρχιτεκτονική», είπαν σε μια συζήτησή τους ο Πικιώνης με τον Περικλή Γιαννόπουλο και το αναφέρει ο Σεφέρης στις Μέρες Θ΄- για μένα ήταν κάτι το συγκλονιστικό, συν τω ότι το μπλε χρώμα είναι το αγαπημένο μου.

- Έχετε μελετήσει Σεφέρη, Ελύτη όλη σχεδόν την ποίηση, έχετε γράψει δοκίμια και έχετε επιλέξει κείμενα σε ανθολόγια, αντέχει την σύγκριση η σύγχρονη ποίηση; Η ποίηση του διαδικτύου;

Δύσκολη η απάντηση και μάλιστα όταν στη ζυγαριά βρίσκεται η γενιά του τριάντα και οι δύο άφταστοι ποιητές που τίμησαν τη χώρα μας με Νόμπελ. Ωστόσο, κάθε εποχή καταθέτει με τον δικό της τρόπο τη δική της ψηφίδα. Το επιθυμητό είναι οι νέοι να γνωρίζουν τους παλαιότερους. Κανείς δεν φύτρωσε στην έρημο, τίποτα δεν γεννιέται από το τίποτα και κανείς μας δεν θα ανακαλύψει την Αμερική. Μας πρόλαβε ο Κολόμβος. Το διαδίκτυο είναι μεγάλη βοήθεια, αλλά δεν δίνει έμπνευση. Λειτουργεί υπηρετικά.

- Ο Ελύτης στη ζωή σας; Διότι σίγουρα έχει υπάρξει για σας μεγάλο κεφάλαιο ζωής. Η πρώτη σας γνωριμία με το έργο του.

Μεγίστη η επίδραση. Η πρώτη μου γνωριμία με το έργο του ήταν στο σχολείο που μελετούσα για να τον διδάξω, ενώ εγώ δεν τον είχα διδαχτεί, μόνο τον είχα τραγουδήσει μέσω Μίκη Θεοδωράκη και είχα καταγοητευθεί. Η συγκίνηση μου υπερπολλαπλασιάστηκε όταν πήρε το Νόμπελ και άρχισα να γράφω κείμενα, μελέτες και βιβλία, διδακτορικό. Ελύτης και Σεφέρης και γενιά του τριάντα γενικώς είναι οι θεοί μου. Έχω διανύσει χιλιόμετρα γράφοντας κείμενα, με φανατισμό, θαυμασμό και ενθουσιασμό. Είναι ο πήχης σύγκρισης για να μετράω τα ποιητικά μας πράγματα.

- Το παρελθόν, κυρία Δανιήλ, είναι χρόνος τετελεσμένος;

Ποτέ. Είναι χρόνος που λειτουργεί στο παρόν. Ο όρος «τετελεσμένος» επινοήθηκε για να δηλώνει συμβατικά κάτι που έχει τελειώσειˑ αφορά μόνο τη Γραμματική. Επί της ουσίας, τίποτα δεν τελειώνει οριστικά, και είμαι εγώ το κάθε τι που μου έχει τύχει, λέει ο «Οδυσσέας» του Τένισον. «Είμαι» σε χρόνο ενεστώτα, όπου συμπεριλαμβάνονται όλα όσα έχουν προηγηθεί, για να «είμαι», και όλα βρίσκονται σε αφανή δραστηριότητα και μεγαλώνουν μαζί μας.

- Αλλάζουν οι αγάπες σε βάθος χρόνου; Συγγραφείς που αγαπήσατε και ξαναδιαβάζοντάς τους δεν άντεξαν τόσο, ποιητές που λατρέψατε και τώρα δεν είναι πια η αδυναμία σας, αλλά κι άλλοι, στους οποίους δεν δώσατε την δέουσα προσοχή κι αγαπήσατε μετά, υπάρχουν τέτοιες περιπτώσεις;

Ό,τι αγαπώ βρίσκεται στην αρχή του πάντα, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης. Δεν απέρριψα κανένα βιβλίο που μου άρεσε κάποτε. Στη Βιβλιοθήκη μου κρατώ βιβλία που υποσχέθηκα να ξαναδιαβάσω, δεν ξέρω αν θα προφθάσω. Συγγραφείς που δεν είχα προσέξει, τους πρόσεξα μετά. Τώρα όμως, τα βιβλία είναι άπειρα. Δεν θα προλάβαινα να τα διαβάσω ακόμα και αν υπερπολλαπλασιαζόμουνα.

- Ένα ποίημα, ένα απόσπασμα, ένα μουσικό μοτίβο, ένας πίνακας μέσα από τους συνειρμούς που σας ξυπνά ως πού μπορεί να σας φτάσει;

Καμιά φορά νομίζω πως δεν τελειώνει ποτέ. Παραδείγματα άπειρα στα βιβλία μουˑ ένα σημαντικό γεγονός καταγράφεται ως ιστορία, μεταπλάθεται σε θεατρικό έργο, γίνεται παράσταση, μάθημα στο σχολείο, εικαστικό και κινηματογραφικό έργο, πεζογράφημα και ποίημα, εμπνέει γενιές οπαδών. Και η εκδρομή αυτή δεν έχει τέλος, λέει ο Εμπειρίκος. Και αυτή είναι η αθανασία, αν υπάρχει αθανασία. Φυσικά μιλάω για το περίφημο ιστορικό γεγονός στα νερά της Σαλαμίνας, πριν από 2500 χρόνια, όταν αναμετρήθηκαν δύο διαφορετικοί κόσμοι και πολιτισμοί.

Ο Δάντης στην Κόλαση αναφέρει τον παράνομο και παράφορο έρωτα του Πάολο και της Φραντζέσκας ντα Ρίμινι, τους οποίους σκότωσε ο σύζυγος της Φραντζέσκας, αδελφός του Πάολο το 1285. Οι δύο ένοχοι καταδικάστηκαν να ανεμοδέρνονται στην Κόλαση. Το γεγονός μεταπλάθεται σε ποίημα, σε άπειρες εικαστικές εκδοχές από τους γοητευμένους ζωγράφους και ο διάσημος γλύπτης Ωγκύστ Ροντέν σκαλίζει σε μάρμαρο και χυτεύει σε μπρούτζο το αθάνατο φιλί τους. Το βρίσκουμε σε κάθε γωνιά στο Παρίσι. Γίνεται θέατρο, όπερα, μουσική σύνθεση και μια υπέροχη φαντασία από τον Τσαϊκόφσκι, χωρίς να τελειώνει ποτέ η μεταμόρφωση του θέματος.

Στην Κόλαση επίσης δύο απατεώνες αλληλοτρώγονται. Ο Αλέξανδρος Σούτσος βλέπει το πολιτικό σημαινόμενο, ο Puccini, την κωμική του εκδοχή στην όπερα Gianni Scici, η Mαρία Κάλλας τραγουδάει την τρυφερή άρια O mio babbino caro, ενώ ο Μπουγκερώ ζωγραφίζει τα αθάνατα κορμιά τους, τα τέλεια και θεϊκά που δεν τα τρομάζει η terribilita της Κόλασης.

Ένα σονέτο του Σαίξπηρ, Η Κυρία με τις Καμέλιες του Δουμά υιού, η Τραβιάτα του Βέρντι, και μια άρια, addio del passato, η στάχτη της ντίβας στο Αιγαίο, e la nave va του Φεντερίκο Φελίνι. Αυτή η correspondence των τεχνών και της πραγματικότητας, η ανταλλαγή κοστουμιών και ρόλων της ζωής με την Τέχνη δεν είναι μια γοητεία;

- Να πάμε τώρα και στα εντελώς πρακτικά της γραφής: Κυρία Δανιήλ, υπάρχει τελετουργία γραφής [συγκεκριμένος χώρος, χρόνος, συνήθειες] ή παντού μπορείτε να γράψετε εσείς;

Ο Ελύτης λέει ότι ο Λένιν απαιτούσε να βρίσκει τους κοντυλοφόρους του εκεί που τους είχε αφήσει και με την ίδια σειρά. Ο Πούσκιν δεν επέτρεπε στους υπηρέτες να πειράξουν τα βιβλία του… ο Σολωμός έπινε ένα ποτήρι κρύο νερό πρωί και απόγευμα στις έξι ακριβώς…

Εγώ, κυρία Γκίκα, δεν έχω τίποτε από αυτά. Έχω το γραφείο μου, τον υπολογιστή μου και τα βιβλία μου. Αυτός είναι ο χώρος. Ο χρόνος είναι απ’ όπου χαράζει κι ως όπου βυθά. Όταν είμαι εκτός, έχω πάντα μαζί μου ένα μπλοκάκι και σημειώνω, αν με καταδεχτεί η υψηλή Ιδέα! Αλλά η δραστηριότητα απαιτεί οπωσδήποτε ένα τραπέζι και μία καρέκλα. Ο Παπαδιαμάντης έγραφε στο τραπεζάκι του καφενείου. Ο Χεμινγουαίη έγραφε όρθιος. Εμείς, οι κοινοί θνητοί, γράφουμε καθιστοί. Κέφι να υπάρχει και τα άλλα είναι δευτερεύοντα.

- Για να ξεκινήσετε μια ιστορία, χρειάζεστε πλάνο, να ξέρετε και την αρχή και το τέλος της, ή αρκούν μια εικόνα ή η αρχική φράση;

Δεν καλουπώνω εκ των προτέρων. Όπως ήδη καταλάβατε, όλα μπορούν να με κεντρίσουν, αλλά δεν θα μείνω στη στεγνή ανατύπωση της στιγμής. Με ενδιαφέρει πάντα από πόσα φίλτρα πέρασε αυτό που με κέντρισε. Το πλάνο γεννιέται και μετεξελίσσεται εν πλω…

- Ποιο βιβλίο σας γράφτηκε με πιο παράξενο και αλλόκοτο τρόπο;

Αλλόκοτο Όχι, αλλά παράξενο, ΝΑΙ, οι Δεκαετίες και το Ψηφιδωτό έχουν κείμενα σε περισσότερες από έξι γλώσσες, ζωγραφική, μουσική, θέατρο, κινηματογράφο, φιλοσοφία, εμπειρίες, καθημερινή ζωή. Όλα σε συσχετισμό μεταξύ τους. Μόνιμο αίτημα να βρω τις έννοιες που συγγενεύουν πίσω από τη φαινομενική τους α-συμπτωματικότητα. Καταλαβαίνετε, εκείνη τη συνάντηση της ραπτομηχανής με μιαν ομπρέλα στο τραπέζι της ανατομίας! Θαύμα το καταμεσήμερο! Το βλέπουμε;

- Υπάρχουν συγγραφικές εμμονές; Θέματα στα οποία επανέρχεστε, τεχνικές που χρησιμοποιείτε και ξαναχρησιμοποιείτε, γρίφους κι αινίγματα που προσπαθείτε μια ζωή γράφοντας να επιλύσετε;

Τη ζωή θα την αποχαιρετήσω χωρίς να λύσω το αίνιγμά της. Ικανότεροί μου εξερευνητές επέστεψαν με «φαγωμένα μούτρα.. απ’ τ’ Αληθοτόπια» λέει ο ποιητής. Δεν ανήκω στους Μαγγελάνους ενός τριαντάφυλλου. Εκείνο όμως που στολίζει το εξώφυλλο στις Δεκαετίες μου είναι ρόδο «μυστικό».

Δεν συμφωνώ με τους απομυθοποιητές, τους ψαλιδιστές των φτερών και κουρείς των ονείρων… Μου αρέσει η αυταπάτη ότι τάχα υπάρχει κάπου μια παρθένα βαθυστόχαστα ιλαρή καρυωτακική, μακριά από μένα, ίσως πουθενά, ποτέ, που δεν ξέρω από πού έρχεται κι αυτή εγώ πού πάω, μπωντλαιρικά ε!!! Ιδού οι εμμονέςˑ Να βρίσκω καλλιτεχνικά ανάλογα.

- Τι πρέπει να έχει μια ιστορία για να σας αρέσει;

Να θέλω να την ξαναδιαβάσω αμέσως, να ξαναδώ την ταινία, το θέατρο, να ξανακούσω πάλι και πάλι την ίδια μουσική. Θέλω η Τέχνη να μου δίνει δύναμη και παράδειγμα να συνεχίζω να ζω και να ευγνωμονώ τη ζωή.

- Ένας ήρωας ή μια ηρωίδα για να γίνει ήρωάς σας ή ηρωίδα σας;

Θα απαντήσω με ένα ανάλογο: Μου αρέσουν οι ήρωες στη Λέσχη του Στρατή Τσίρκα. Κοσμοπολίτικο περιβάλλον, πίστη σε αξίες και στόχους, συζήτηση για την Τέχνη, έρωτες, πόλεμο, κατασκοπεία. Ωραίοι σαν Έλληνες, σαν σταρ του σινεμά, καλοντυμένοι και αθλητικοί σαν αγάλματα, Ερμήδες και Απόλλωνες.

Με συγκινεί ο Χένρι Μίλλερ, ο πρώτος Ντάρελ, ο Ζακ Λακαριέρ. Μου άρεσε ο Σον Κόνερι, με τα εγγλέζικα κοστούμια του, κυρίως, όταν ήταν 007 και ο Τσάρλτον Ήστον όταν ήταν Μπεν Χουρ. Μη γελάσετε, πίσω από το χιούμορ, πλατωνικώ τω τρόπω, η ιδέα που γέννησε την πραγματικότητα επιβλέπει τα αντίγραφά της.

- Ποιος ήρωας ή ποια ηρωίδα από αυτούς που διαβάσατε σας δημιούργησε αρνητικά συναισθήματα;

Να σκεφτώ… ‘Ίσως η Λουκρητία Βοργία, εκείνες οι πριγκίπισσες στον Tour de Nesle που τα όργια τους τα ακριβοπλήρωσαν με φριχτά βασανιστήρια οι εραστές τους, η Λολίτα…

- Το πρώτο βιβλίο που διαβάσατε και σας εντυπωσίασε;

Ό,τι διάβασα στην εφηβεία μου, γαλλική λογοτεχνία, κυρίως, ο Ιούλιος Βερν όλος, το «Χωρίς οικογένεια» του Έκτορος Μαλό (βλέπετε γράφω το όνομα όπως μου έχει εντυπωθεί στη μνήμη), αργότερα το Παύλος και Βιργινία. Ο Παύλος είχε επιμεληθεί έναν κολπίσκο στη θάλασσα για να παίρνει το λουτρό της η Βιργινία ολόιδιο με εκείνο που είχαν επιμεληθεί οι νύμφες για την Μοσχούλα στο «Όνειρο στο κύμα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη!

- Υπάρχει βιβλίο που μπορείτε να πείτε ότι σας άλλαξε τη ζωή ή βιβλίο στο οποίο συχνά επιστρέφετε;

Όλα όσα διάβασα και είδα έβαλε την ψηφίδα του σ’ εκείνο που ήθελα χωρίς ακόμα να το ξέρω. Όλα με έσπρωχναν προς κάτι που απροσδιορίστως ήθελα –και τα ήθελα όλα, να τα δω όλα, θεατρικά και κινηματογραφικά έργα, να πάω σε όλα τα μουσεία και να έχω κι έναν δάσκαλο να μου τα εξηγεί.

Επιστρέφω συχνά σΤο Όνομα του Ρόδου του Έκο και στα Αδριανού Απομνημονεύματα της Γιουρσενάρ, για την αφήγηση, για τις σκέψεις του Γουλιέλμου και τις απορίες του Άντσο, για το στωικό απόσταγμα του Αδριανού.

Επιστρέφω στα σχολικά μου, τους κλασικούς μας δηλαδή, που είναι οι μήτρες όλων των άλλων…

Στην αρχή της σχολικής χρονιάς, πηγαίναμε οικογενειακώς να πάρουμε τα βιβλία και ήμασταν όλοι χαρούμενοι και εγώ επιπλέον αγωνιούσα να τα φυλλομετρήσω, να μυρίσω το μελάνι σαν άρωμα πολυτελείας. Αν ήμουν ο Αινείας και μου έλεγαν να πάρω φεύγοντας ένα μόνο βιβλίο, θα έπαιρνα τα Ανοιχτά Χαρτιά του Ελύτη και, αν είχα ακόμη μία επιλογή, και τις Δοκιμές του Σεφέρη και θα έφευγα κλαίγοντας για όλα τα άλλα…