Υπάρχει ένας άγραφος κανόνας στις εκδόσεις – έτσι τουλάχιστον μου έχουν πει: μην γράφεις για την COVID. Η συλλογική μας προσοχή έχει κορεστεί από εκείνους τους ατελείωτους μήνες εγκλεισμού σε σοφίτες και στενά διαμερίσματα, κοιτώντας έναν κόσμο στον οποίο δεν μπορούσαμε πια να συμμετέχουμε. Όταν πέρασε το χειρότερο κύμα, νιώσαμε την ανάγκη να κλείσουμε εκείνο το κεφάλαιο, να το ασφαλίσουμε πίσω από ένα βαρύ μάνταλο.
Όμως, με αυτόν τον τρόπο, κρύβουμε και τα μαθήματα που αποκτήθηκαν με μεγάλο κόστος: το πόσο γρήγορα καταρρέουν τα συστήματα, το πώς δύο δεκαετίες προειδοποιήσεων για τον κορονοϊό συσσωρεύτηκαν χωρίς επαρκή προετοιμασία, και το πώς οι ίδιοι οι μηχανισμοί στους οποίους βασιζόμαστε για την ασφάλειά μας μπορούν να μετατραπούν στο ικρίωμα της επόμενης καταστροφής.
Αυτό έχει σημασία σήμερα, καθώς διαμορφώνεται μια ακόμη απειλή: η ιδιαίτερα παθογόνος γρίπη των πτηνών, γνωστή ως bird flu.
Η γρίπη των πτηνών εξακολουθεί να αποτελεί απειλή χαμηλής πιθανότητας όσον αφορά τη διαρκή μετάδοση από άνθρωπο σε άνθρωπο. Αυτό όμως δεν καθιστά τον ιό ακίνδυνο. Οι ιοί H5 είναι εξαιρετικά θανατηφόροι για τα πτηνά – 9 εκατομμύρια έχουν πεθάνει άμεσα, ενώ εκατοντάδες εκατομμύρια θανατώθηκαν για να περιοριστεί η εξάπλωση. Ιδιαίτερα ανησυχητική είναι η διεύρυνση της παρουσίας του ιού στα θηλαστικά. Μέχρι στιγμής, τουλάχιστον 74 είδη θηλαστικών, από ελέφαντες-φώκιες έως πολικές αρκούδες, έχουν υποστεί μαζικούς θανάτους.
Τα μεμονωμένα περιστατικά εντάσσονται σε μια ευρύτερη μετατόπιση. Οι πυκνές πτηνοτροφικές μονάδες δημιουργούν ευκαιρίες για τον ιό να αλλάζει είδος ξενιστή. Πάνω από χίλια κοπάδια γαλακτοπαραγωγών αγελάδων στις ΗΠΑ έχουν βρεθεί θετικά τα τελευταία δύο χρόνια, ενώ ιικά θραύσματα έχουν εντοπιστεί ακόμη και στο γάλα – μια ανησυχητική οδός μετάδοσης. Κάθε «άλμα» αποτελεί μια δοκιμή για νέα σημεία εγκατάστασης.
Αύξηση καταγράφεται και στην Ευρώπη. Από τις αρχές Σεπτεμβρίου έως τα μέσα Νοεμβρίου του 2025, εντοπίστηκαν 1.444 μολυσμένα άγρια πτηνά σε 26 χώρες – τετραπλάσιος αριθμός σε σχέση με το προηγούμενο έτος.
Τα ανθρώπινα κρούσματα παραμένουν σπάνια: μόλις 992 επιβεβαιωμένες λοιμώξεις από H5N1 παγκοσμίως από το 2003, αν και με ποσοστό θνησιμότητας που πλησιάζει το 50%. Ωστόσο, οι αριθμοί αυξάνονται.
Στην αμερικανική ήπειρο έχουν καταγραφεί 75 κρούσματα από το 2022, και τον Νοέμβριο οι ΗΠΑ κατέγραψαν τον πρώτο θάνατο από H5N5 σε ασθενή με προϋπάρχοντα προβλήματα υγείας. Και παρότι στην Ευρώπη δεν έχουν αναφερθεί ανθρώπινα κρούσματα, το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων προειδοποιεί ότι η εκτεταμένη κυκλοφορία του ιού στα ζώα αυξάνει τον κίνδυνο μετάδοσης στον άνθρωπο.
Η έρευνά μου επικεντρώνεται στο πώς οι προειδοποιήσεις καταρρέουν πριν από μια καταστροφή – από γεωπολιτικούς κραδασμούς έως αποτυχίες πληροφοριών και βιομηχανικά ατυχήματα. Το μοτίβο είναι συχνά το ίδιο. Οι παρατηρητές πρώτης γραμμής εντοπίζουν κάτι νωρίς, αλλά το σήμα εξασθενεί καθώς ανεβαίνει στην ιεραρχία, αραιωμένο από τη γραφειοκρατία, τις ανταγωνιστικές ερμηνείες ή τη θεσμική λήθη.
Η πρόσφατη πυρκαγιά στο Χονγκ Κονγκ αποτελεί ακόμη ένα τραγικό παράδειγμα: οι κάτοικοι του Wang Fuk Court είχαν κρούσει επανειλημμένα τον κώδωνα του κινδύνου για τις πλάκες φελιζόλ που αναφλέγηκαν με έναν αναπτήρα, για τα μη πιστοποιημένα δίχτυα και για το μοτίβο αγνόησης ειδοποιήσεων ασφαλείας πολύ πριν από τη φωτιά, όμως οι ανησυχίες αυτές δεν έτυχαν προσοχής.
Οι αποτυχίες που μελετώ μοιράζονται κοινά τυφλά σημεία: αδύναμα σήματα που πνίγονται από τον θόρυβο, γραφειοκρατικές συνήθειες που καθυστερούν ή αμβλύνουν δυσάρεστα μηνύματα και το πολιτικό ένστικτο υποβάθμισης προβλημάτων που απειλούν κυρίαρχες αφηγήσεις. Αν δει κανείς την προειδοποίηση ως μια αλυσίδα από την ανίχνευση έως τη λήψη αποφάσεων, η κατάρρευση είναι συχνά μερική. Κάποιοι κρίκοι αντέχουν. Άλλοι μπλοκάρουν τη στιγμή που χρειάζονται περισσότερο.
Η γρίπη των πτηνών βρίσκεται πλέον μέσα σε μια τέτοια αλυσίδα. Η τεχνική ικανότητα ανίχνευσης αλλαγών υπάρχει: κτηνίατροι, ιολόγοι και συστήματα επιτήρησης εντοπίζουν σήματα, αλληλουχούν γονιδιώματα και καταγράφουν εστίες. Όμως η υποδομή που προορίζεται να εντοπίζει τον ιό στα αρχικά του στάδια φθείρεται. Οι υπηρεσίες που κάποτε χαρτογραφούσαν το πεδίο των αναδυόμενων πανδημικών απειλών έχουν αποδυναμωθεί – προϋπολογισμοί περικόπηκαν, προσωπικό εξαφανίστηκε.
Η επιτήρηση νοσημάτων αποσαθρώνεται.
Μελέτη σε 31 ευρωπαϊκές χώρες προειδοποίησε ότι η COVID αποκάλυψε ένα «κρίσιμο κενό ετοιμότητας» και ζήτησε τυποποιημένους δείκτες και ανοιχτά δεδομένα ως βάση για κάθε μελλοντική αντίδραση. Το νέο ευρωπαϊκό προ-πανδημικό σχέδιο είναι ένα θετικό βήμα, αλλά δεν μπορεί να καλύψει τα κενά στην καθημερινή παρακολούθηση και ανταπόκριση που εξακολουθούν να αφήνουν τις χώρες εκτεθειμένες.
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, οι περικοπές έχουν αφήσει τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των ΗΠΑ να αγωνίζονται. Αμερικανοί επιστήμονες προειδοποιούν ότι η ομοσπονδιακή αναφορά έχει επιβραδυνθεί: το Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ κοινοποίησε ελάχιστα γενετικά δεδομένα για την έξαρση στα βοοειδή και άλλα προσβεβλημένα ζώα, τα δημοσίευσε καθυστερημένα και σε μορφές μη αξιοποιήσιμες από τους ερευνητές. Αυτό άφησε τους επιστήμονες ανίκανους να παρακολουθήσουν πώς ο ιός εξελίσσεται ή εξαπλώνεται μεταξύ κοπαδιών.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, η εγχώρια ικανότητα επιτήρησης έχει επίσης πιεστεί, με τη μειωμένη πρόσβαση στην ευρωπαϊκή νοημοσύνη για τα νοσήματα και τις χρόνιες ελλείψεις κτηνιάτρων να αποδυναμώνουν την έγκαιρη ανίχνευση.
Όταν το σήμα εξασθενεί μέσα στους θεσμούς, εξασθενεί και για το κοινό. Και μια αδύναμη προειδοποίηση σπάνια φτάνει μακριά.
Μια πρόσφατη δημοσκόπηση το δείχνει καθαρά: οι περισσότεροι Αμερικανοί δεν αντιλαμβάνονται καν τη γρίπη των πτηνών ως αξιόπιστη απειλή. Δεν βοηθά το γεγονός ότι τα συμπτώματα στους ανθρώπους μπορεί να είναι τόσο ήπια ώστε να περνούν απαρατήρητα. Ένα κρούσμα σε εργαζόμενο γαλακτοκομικής μονάδας νωρίτερα φέτος έμοιαζε με απλή επιπεφυκίτιδα.
Τίποτα από αυτά δεν σημαίνει ότι μια νέα πανδημία είναι άμεση. Οι υγειονομικές αρχές εξακολουθούν να λένε ότι η πιθανότητα αποτελεσματικής μετάδοσης από άνθρωπο σε άνθρωπο είναι χαμηλή. Αυτοί οι ιοί σπάνια κάνουν αυτό το άλμα. Και δεν είμαστε ανίσχυροι. Είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι απ’ ό,τι πριν από την COVID: διαθέτουμε υποψήφια εμβόλια, σαφέστερα πρωτόκολλα και υπηρεσίες που έμαθαν επώδυνα μαθήματα.
Όμως το «χαμηλή» δεν σημαίνει «μηδενική». Και αν συνέβαινε, οι συνέπειες θα μπορούσαν να είναι καταστροφικές. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν κάποια ανοσία στα εποχικά στελέχη γρίπης. Πιθανότατα δεν έχουμε καμία απέναντι στο H5.
Και η γρίπη δεν περιορίζεται στους ευάλωτους με τον τρόπο που συχνά το έκανε η COVID· παλαιότερες επιδημίες γρίπης σκότωσαν μεγάλους αριθμούς υγιών ενηλίκων. Προσθέτοντας στην ανησυχία, η ίδια η υγειονομική εξειδίκευση έχει δεχθεί επιθέσεις, αποδυναμώνοντας την αυθεντία που θα έπρεπε να μετατρέπει τα σήματα σε δράση.
Αν αποστρέψουμε το βλέμμα μας από την απειλή της γρίπης των πτηνών επειδή τα συστήματά μας έχουν γίνει απρόσεκτα, υποχρηματοδοτημένα και απροετοίμαστα, διατρέχουμε τον κίνδυνο να επαναλάβουμε το ίδιο μοτίβο. Και ο επόμενος συναγερμός θα έρθει πολύ αργά για να μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι δεν τον είδε να έρχεται.
