Η Τουρκία ενισχύει την επιρροή της στη δυτική Αφρική, καθώς το γεωπολιτικό και οικονομικό τοπίο στην περιοχή αλλάζει. Στη Σενεγάλη, η κρατική Turkish Petroleum Corporation έχει συνάψει μια σημαντική συνεργασία στον τομέα του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Εν τω μεταξύ, η Karpowership, μια εταιρεία που παρέχει ηλεκτρική ενέργεια μέσω πλωτών σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, παρέχει πλέον ενέργεια σε οκτώ αφρικανικές χώρες. Αλλά η Τουρκία δε σταματά εκεί. Στο πλαίσιο της στρατηγικής της για την ήπια ισχύ, κερδίζει επίσης καρδιές και μυαλά μέσω της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, ενώ παράλληλα εμβαθύνει τους εμπορικούς δεσμούς και τους δεσμούς ασφαλείας.
Ο ιστορικός Issouf Binaté, ο οποίος έχει μελετήσει την αυξανόμενη παρουσία της Τουρκίας στη δυτική Αφρική, αναλύει τον τρόπο με τον οποίο η Άγκυρα τοποθετείται ως εναλλακτική λύση τόσο απέναντι στις πρώην αποικιοκρατικές δυνάμεις όσο και στους νεότερους παγκόσμιους παίκτες που ανταγωνίζονται για την επιρροή στην ήπειρο.
Πού οφείλεται η αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας στη δυτική Αφρική;
Η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας στη δυτική Αφρική στηρίζεται σε δύο βασικούς πυλώνες.
Ο ένας είναι η θεσμική ισχύς, η οποία καθοδηγείται από τους υποστηριζόμενους από το κράτος οργανισμούς (πρεσβείες, τη διεύθυνση θρησκευτικών υποθέσεων Diyanet και την υπηρεσία οικονομικής συνεργασίας (TIKA).
Ο άλλος είναι πιο βασικός, καθοδηγούμενος από μη κρατικούς φορείς, όπως θρησκευτικά ιδρύματα και ΜΚΟ.
Αυτές οι ομάδες έθεσαν τις βάσεις για την αφρικανική επέκταση της Τουρκίας πολύ πριν η Άγκυρα παρέμβει επίσημα.
Βασικός παίκτης στην προηγούμενη προσέγγιση της Τουρκίας ήταν το κίνημα Γκιουλέν, που πήρε το όνομά του από τον ιεροκήρυκα Φετουλάχ Γκιουλέν (1941-2024). Το κίνημα Γκιουλέν πρωτοστάτησε στην προσέγγιση της ήπιας ισχύος της Τουρκίας με τα «τουρκικά σχολεία», ξεκινώντας με τα λύκεια Yavuz Sultan Selim και Yavuz Selim-Bosphore στο Ντακάρ το 1997.
Επίσης, στα τέλη της δεκαετίας του 1990, ένα δίκτυο αποτελούμενο από Τούρκους επιχειρηματίες και κοινωνικούς ακτιβιστές υπό την Τουρκική Συνομοσπονδία Επιχειρηματιών και Βιομηχάνων, η οποία αριθμούσε πάνω από 100.000 εταιρείες-μέλη, διεύρυνε την επιρροή της Τουρκίας σε ολόκληρη την Αφρική. Εκείνη την εποχή, η Τουρκία διέθετε μόνο τρεις διπλωματικές αντιπροσωπείες για ολόκληρη την υποσαχάρια Αφρική.
Η πιο πρόσφατη επαφή με την Αφρική έρχεται σε μια εποχή που η δυτική ηγεμονία αντιμετωπίζει αυξανόμενη κριτική από μια νέα γενιά Αφρικανών που συμμετέχουν σε αποαποικιακά κινήματα. Τα ιδρύματα που συνδέονται με τον Γκιουλέν αριθμούν πλέον 113, μαζί με θρησκευτικά και κοσμικά σχολεία που λειτουργούν από άλλες ομάδες όπως ο Mahmud Hudayi Vakfi και ο Hayrat Vakfi. Μετά την πολιτική ρήξη του 2016 μεταξύ του Γκιουλέν και του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, τα σχολεία αυτά μεταφέρθηκαν σταδιακά στο Ίδρυμα Μααρίφ, τον κρατικό βραχίονα της Τουρκίας για την εκπαίδευση στο εξωτερικό.
Το 2003, η Τουρκία είχε μόνο 12 διπλωματικές αποστολές σε όλη την Αφρική. Σήμερα, ο αριθμός αυτός έχει αυξηθεί σε 44, ενισχυμένος από τουρκικά θρησκευτικά ιδρύματα (όπως ο Mahmud Hudayi Vakfi και ο Hayrat Vakfi), ΜΚΟ και επιχειρηματίες που κάλυψαν το κενό που άφησε το κίνημα Γκιουλέν.
Ένας άλλος ισχυρός παίκτης στη στρατηγική της Τουρκίας για την Αφρική είναι η Turkish Airlines, η οποία είναι πλέον ένας από τους κορυφαίους αερομεταφορείς στην ήπειρο. Πετάει πλέον σε 62 αεροδρόμια σε 41 αφρικανικές χώρες.
Τι ρόλο παίζουν οι δυτικοαφρικανοί φοιτητές που εκπαιδεύονται στην Τουρκία;
Επενδύοντας στην εκπαίδευση, η Τουρκία δεν άνοιξε τις πόρτες της μόνο στους Αφρικανούς φοιτητές. Φύτεψε επίσης τους σπόρους για μια μακροπρόθεσμη στρατηγική επιρροής. Αυτοί οι φοιτητές, και γενικότερα οι νέοι Αφρικανοί μετανάστες που εκπαιδεύτηκαν στην Τουρκία, είναι τώρα μεταξύ των βασικών αγγελιοφόρων του «τουρκισμού» στην πατρίδα τους.
Με τον τρόπο αυτό, η Άγκυρα ακολουθεί ένα γνωστό μονοπάτι που κάποτε χρησιμοποιούσαν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις. Χρησιμοποιούσαν την κινητικότητα των φοιτητών ως ισχυρό εργαλείο για τη διπλωματία τους.
Αυτή η πολιτική ανοίγματος πήρε διάφορες μορφές. Ήδη από το 1960, υποδέχθηκε φοιτητές από μη αυτοδιοικούμενα εδάφη σύμφωνα με τις αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ.
Στη συνέχεια, τη δεκαετία του 1990, η Τουρκία συνέχισε αυτή την προσπάθεια μέσω ενός προγράμματος υποτροφιών για Αφρικανούς φοιτητές, το οποίο υποστηρίχθηκε από την Ισλαμική Τράπεζα Ανάπτυξης. Κατά την περίοδο αυτή, η Τουρκία εγκαινίασε το Büyük Öğrenci Projesi (Μεγάλο Σχέδιο Φοιτητών), το οποίο παρείχε υποτροφίες σε διεθνείς φοιτητές.
Από το 2012, το πρόγραμμα αυτό μετονομάστηκε σε YTB (Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı, ή Διεύθυνση για τους Τούρκους στο εξωτερικό και τις συναφείς κοινότητες). Εισήγαγε μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένης μιας ψηφιακής διαδικασίας υποβολής αιτήσεων για υποτροφίες μέσω μιας εφαρμογής στον ιστότοπο YTB. Η αλλαγή αυτή προκάλεσε δραματική αύξηση του ενδιαφέροντος. Οι αιτήσεις εκτοξεύτηκαν από 10.000 σε 155.000 μεταξύ 2012 και 2020.
Για τους φοιτητές χωρίς υποτροφία, η Τουρκία απλοποίησε τις διαδικασίες έκδοσης βίζας, μείωσε τα δίδακτρα και προσέφερε άλλα κίνητρα. Τα μέτρα αυτά συνέβαλαν σε σημαντική αύξηση του αριθμού των αιτούντων να σπουδάσουν στην Τουρκία. Καθώς ο αριθμός των πανεπιστημίων στην Τουρκία αυξήθηκε από 76 σε 193 μεταξύ 2003 και 2015, η χώρα έγινε όλο και πιο ελκυστική.
Μέχρι το 2017, η Τουρκία είχε γίνει ο 13ος πιο δημοφιλής προορισμός για φοιτητές από την υποσαχάρια Αφρική, σύμφωνα με το Campus France (μια πλατφόρμα που υποστηρίζει τους διεθνείς φοιτητές που σπουδάζουν στη Γαλλία). Μέχρι το 2019, εκτιμάται ότι υπήρχαν 61.000 Αφρικανοί φοιτητές που σπούδαζαν στην Τουρκία.
Τώρα, σχεδόν τρεις δεκαετίες μετά την εφαρμογή αυτής της στρατηγικής, πολλοί από αυτούς τους πρώην φοιτητές μπαίνουν σε νέους ρόλους. Παίρνουν τη σκυτάλη από τους Τούρκους επιχειρηματίες στην προώθηση των κοινωνικοοικονομικών δεσμών με την Αφρική. Λειτουργούν επίσης ως γέφυρες, προωθώντας τα τουρκικά πανεπιστήμια και υποστηρίζοντας τους επισκέπτες σε τομείς όπως ο ιατρικός και ο βιομηχανικός τουρισμός.
Στην Κωνσταντινούπολη, ορισμένοι διευθύνουν εταιρείες εμπορευμάτων -κάποιες από αυτές άτυπες- που στέλνουν αγαθά στην Αφρική. Άλλοι εργάζονται για να επισημοποιήσουν αυτές τις επιχειρήσεις και να οικοδομήσουν μακροπρόθεσμες οικονομικές γέφυρες. Ομάδες όπως η Bizim Afrika, ένα δίκτυο Αφρικανών τουρκόφωνων, και η Ομοσπονδία Αφρικανών Φοιτητών στην Τουρκία (ιδρύθηκε το 2019), διαδραματίζουν βασικό ρόλο στη διαμόρφωση αυτού του επόμενου κεφαλαίου των σχέσεων Τουρκίας-Αφρικής.
Σε τι διαφέρει η στρατηγική της Τουρκίας στη δυτική Αφρική από εκείνη της Κίνας ή της Γαλλίας;
Επί της ουσίας, η στρατηγική της Τουρκίας δεν διαφέρει τόσο πολύ από εκείνη της Γαλλίας ή της Κίνας. Έχει επίσης ίχνη αποικιοκρατικής σκέψης, αν και η προσέγγισή της στηρίζεται περισσότερο στη θρησκευτική ήπια ισχύ, όπως η οικοδόμηση τζαμιών σε όλη την Αφρική. Σε αντίθεση με τη Γαλλία, η οποία χρησιμοποίησε βία στο αποικιακό της παρελθόν, η Τουρκία προσπαθεί να αποκτήσει επιρροή με άλλα μέσα. Χρησιμοποιεί γνωστά εργαλεία: πρεσβείες, σχολεία, κινηματογράφο, υπηρεσίες ασφαλείας και οργανισμούς ανάπτυξης.
Ωστόσο, η Τουρκία διδάχθηκε από την κριτική που δέχθηκε από τις δυτικές δυνάμεις σε μια κομβική στιγμή στις παγκόσμιες σχέσεις της Αφρικής.
Ενώ η πρόσβαση στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τον Καναδά έχει γίνει πιο δύσκολη λόγω των αυστηρότερων κανόνων για τις θεωρήσεις, η Τουρκία έχει ανοίξει τις πόρτες της. Διευκόλυνε τις διαδικασίες έκδοσης βίζας για τους Αφρικανούς επιχειρηματίες, επέκτεινε τα πανεπιστήμιά της και προώθησε τον ιατρικό τουρισμό.
Η Τουρκία έχει γίνει κόμβος για διάφορους τομείς. Είναι ένα σημαντικό κέντρο για τη χειρουργική της μύτης (ρινοπλαστική), τις μεταμοσχεύσεις μαλλιών και τα υφάσματα. Η κλωστοϋφαντουργία της προμηθεύει πλέον τους εμπόρους της αγοράς Makola στην Άκρα, του Φόρουμ Adjamé στην Ακτή Ελεφαντοστού και της Grand Marché στο Μπαμάκο.
Η Τουρκία έχει επίσης επωφεληθεί από την κρίση ασφαλείας στο Σαχέλ, όπου η στρατιωτική παρουσία της Γαλλίας έχει γίνει αμφιλεγόμενη. Παρενέβη πωλώντας μη επανδρωμένα αεροσκάφη Bayraktar TB2 και προσφέροντας ιδιωτικές υπηρεσίες ασφαλείας σε ορισμένες κυβερνήσεις.
Θα έχει διάρκεια αυτή η τουρκική παρουσία;
Η παρουσία της Τουρκίας στην Αφρική είναι πλέον ορατή με διάφορους συμβολικούς τρόπους. Μπορείτε να τη δείτε στα σχολεία Μααρίφ, στις τοιχογραφίες στο αεροδρόμιο του Αμπιτζάν, στο εστιατόριο «Le Istanbul» στην κυβερνητική συνοικία του Νιαμέι ή στο Εθνικό Τζαμί στην Άκρα, που έχει ως πρότυπο το Μπλε Τζαμί της Κωνσταντινούπολης.
Η δέσμευση της Τουρκίας είναι έργο σε εξέλιξη. Αλλά η προσέγγισή της στην Αφρική έχει ήδη αποτελέσματα. Ο όγκος του εμπορίου έφτασε τα 40,7 δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ το 2022. Η επιστροφή των πρώτων κυμάτων Αφρικανών φοιτητών που εκπαιδεύτηκαν στην Τουρκία έχει αλλάξει τη δυναμική. Η συνεργασία δε στηρίζεται πλέον μόνο σε Τούρκους επιχειρηματίες και κοινωνικούς επιχειρηματίες.
Παρόλο που οι αφρικανικές ελίτ μιλούν συχνά αγγλικά, γαλλικά ή αραβικά, νέες φωνές αναδύονται. Οι νέοι που εκπαιδεύτηκαν στην Τουρκία αρχίζουν να βρίσκουν τη θέση τους. Πολλοί εργάζονται στις εισαγωγές-εξαγωγές, στις κατασκευές, ακόμη και στην ισλαμική θρησκευτική ηγεσία. Η τάση αυτή δείχνει ελπιδοφόρες προοπτικές για μακροχρόνιους δεσμούς.
Για την Τουρκία, η Αφρική αντιπροσωπεύει μια ήπειρο με μεγάλες οικονομικές ευκαιρίες. Το να γίνει ένας αξιόπιστος εταίρος είναι τώρα ένας βασικός στόχος. Σε διπλωματικό επίπεδο, η Τουρκία απέκτησε καθεστώς παρατηρητή στην Αφρικανική Ένωση το 2005 και φιλοξενεί συνόδους κορυφής Τουρκίας-Αφρικής στην Κωνσταντινούπολη από το 2008.
Αυτή η αυξανόμενη συμμετοχή υποδηλώνει ότι ο ρόλος της Τουρκίας στην Αφρική είναι πιθανό να έχει διάρκεια. Θα εξαρτηθεί από τις ανάγκες της αγοράς της ηπείρου, ιδίως σε μια εποχή που πολλές αφρικανικές χώρες επανεξετάζουν τις σχέσεις τους με τις παραδοσιακές δυτικές δυνάμεις και τους διεθνείς θεσμούς.
* O Issouf Binaté είναι λέκτορας-ερευνητής, Πανεπιστήμιο Alassane Ouattara, Bouaké. Το άρθρο του αναδημοσιεύεται αυτούσιο στο Liberal, μέσω άδειας Creative Commons, από τον ιστότοπο TheConversation.
