Ένα βασικό πλαίσιο συμφωνίας έχει ήδη «κλειδώσει» μέσω φανερής και μυστικής διπλωματίας, όμως η ατζέντα της επικείμενης συνάντησης των Ντόναλντ Τραμπ και Βλαντιμίρ Πούτιν στην Αλάσκα εκτείνεται πολύ πέραν της Ουκρανίας, επισημαίνει ο διεθνολόγος, οικονομολόγος και καθηγητής Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Αθανάσιος Μποζίνης σε συνέντευξη που παραχώρησε στο Liberal και την Ευαγγελία Μπίφη.
Οι επιδιώξεις των ηγετών Ηνωμένων Πολιτειών και Ρωσίας και η προοπτική «win-win» για τις δύο υπερδυνάμεις. Η Ευρώπη-θεατής και το «μπρος γκρεμός πίσω και ρέμα» του Βολοντίμιρ Ζελένσκι με φόντο την κρίσιμη συνάντηση κορυφής στην Αλάσκα, όπου το Ουκρανικό θα λειτουργήσει ως αφετηρία για στρατηγική διαπραγμάτευση προς διαμόρφωση της διμερούς συνεργασίας, με το αμερικανικό βλέμμα σταθερά προς την Κίνα. Μεταξύ των σεναρίων διευθέτησης, η «διπλωματική ντρίπλα» της μετατροπής των κατεχόμενων ουκρανικών επαρχιών σε αυτόνομα φιλορωσικά κρατίδια.
Ακολουθεί το κείμενο της συνέντευξης:
Κύριε Μποζίνη, ποιο είναι το πλαίσιο της συνάντησης κορυφής στην Αλάσκα; Έχουμε επιστρέψει στον περασμένο Φεβρουάριο όταν ο φόβος Κιέβου και Ευρώπης ήταν ότι σε μία διμερή Τραμπ-Πούτιν μπορεί να κριθεί το μέλλον της Ουκρανίας με την ίδια απούσα;
Για πρώτη φορά από τότε που ξεκίνησε ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος θα υπάρξει κατ' ιδίαν συνάντηση του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ και του Βλαντιμίρ Πούτιν προκειμένου να συζητήσουν επί του πυρήνα των ζητημάτων. Έχει προηγηθεί μυστική και φανερή διπλωματία μεταξύ των δύο πλευρών και θεωρώ ότι οι συνομιλίες έχουν καταλήξει ήδη σε ένα βασικό πλαίσιο συμφωνίας. Γι' αυτό άλλωστε ο Πούτιν δέχθηκε να μεταβεί σε αμερικανικό έδαφος - κάτι που είχε να συμβεί εδώ και πάνω από μία δεκαετία από εποχής προεδρίας Ομπάμα.
Συνεπώς, τίποτα δεν είναι τυχαίο· δηλαδή θεωρώ ότι η συνάντηση ως συνάντηση είναι η κορυφή του παγόβουνου, όπου από κάτω έχουν διεξαχθεί μυστικές ή εμφανείς συνομιλίες. Ουδέποτε έως σήμερα υπήρξε κατ’ ιδίαν συνάντηση μεταξύ Πούτιν και Τραμπ, αλλά μόνο διά αντιπροσώπων, ούτε και είχε αποδώσει η προσπάθεια Ερντογάν για συνομιλίες στην Κωνσταντινούπολη. Αυτές τις στιγμές, λοιπόν, συζητάμε πλέον για κάποιο βασικό πλαίσιο συμφωνίας - και έχουν αρχίσει και διαρρέουν και πληροφορίες, όπως παραδείγματος χάριν ότι η Ρωσία θα διατηρήσει το 20% του ήδη κατεχόμενου ουκρανικού εδάφους, όπως και την χερσόνησο της Κριμαίας. Σταδιακά διαρρέουν πληροφορίες στον Τύπο προκειμένου να καλλιεργηθεί το κατάλληλο έδαφος για τις συνομιλίες μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ. Από εκεί και πέρα, δεν γνωρίζουμε εάν θα λάβει κάποια πρόκληση η ίδια η Ουκρανία και ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι.
Το αγκάθι είναι να έρθουν σε συμφωνία οι ίδιες οι Ηνωμένες Πολιτείες με τη Ρωσία και ως προς αυτό επισημαίνουμε ότι Τραμπ και Πούτιν αν μη τι άλλο δεν θεωρούν ο ένας τον άλλον εχθρό - μπορεί να υπήρξαν κάποιες επιθετικές δηλώσεις από τον Αμερικανό πρόεδρο στα μέσα ενημέρωσης προκειμένου να καταδείξει το γεγονός ότι ο ίδιος ο Πούτιν δεν ήθελε να καθίσει σε τραπέζι διαπραγματεύσεων και πιθανότατα κινήθηκε έτσι ώστε να του δείξει ότι ναι μεν υπάρχει η πίεση του οικονομικού πολέμου και των κυρώσεων αλλά ο τελικός στόχος -όπως έχει δηλώσει ο Τραμπ και εκεί πρέπει να επικεντρωθούμε- είναι πως ο αυτός ο πόλεμος πρέπει να τελειώσει.
Τώρα, το βασικό ερώτημα το οποίο θα πρέπει να τεθεί εδώ, όχι μόνο από εσάς τους δημοσιογράφους, αλλά και από εμάς τους ειδικούς επιστήμονες και διεθνολόγους, είναι αν θα οδηγηθούμε σε μια κατάπαυση του πυρός ή σε μία ολική συμφωνία.
Ως προς αυτό, πληροφορίες εμφανίζουν το Κρεμλίνο να «προσφέρει» κατάπαυση του πυρός υπό τον όρο της μονομερούς απόσυρσης των Ουκρανών από τα εδάφη που εξακολουθούν να ελέγχουν στο ρωσοκρατούμενο Ντονμπάς - κάτι που έχουν απορρίψει Κίεβο και Ευρώπη. Εάν η συνάντηση κινηθεί σε αυτό το πλαίσιο, μπορεί να προχωρήσει κάποια διαδικασία;
Καταρχήν να πούμε το εξής: σε μία συνάντηση όλα είναι ανοιχτά. Οι διπλωματικές διαπραγματεύσεις είναι «κάτι αφήνω, κάτι κερδίζω». Οι Ηνωμένες Πολιτείες θα επιδιώξουν από το οποίο ονομάζουμε «win-win» και σε καμία περίπτωση το «lose-win», δηλαδή κάποιος να κερδίσει, κάποιος να χάσει. Από εκεί και πέρα, στρατηγικά αυτή τη στιγμή η Ρωσία στο μέτωπο των συρράξεων έχει τον πρώτο λόγο. Κατέχει το 20% της ουκρανικής επικράτειας μετά την τελευταία εισβολή και κατέχει από το 2014 τη χερσόνησο της Κριμαίας.
Τις τέσσερις περιοχές του Ντονμπάς μόνο από γεωγραφικής άποψης τις κατέχει η Ουκρανία. Ουσιαστικά είναι υπό κατοχή των Ρώσων. Υπό αυτές τις συνθήκες, μιλούμε για την κατάσταση de facto, δηλαδή το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα. Στην άλλη περίπτωση, ο όρος de jure αναφέρεται στο τι ισχύει με βάση το νόμο. Από το de facto πάμε τώρα να δημιουργήσουμε το de jure, δηλαδή τη νομική πραγματικότητα.
Αυτή τη στιγμή, μιλάμε για μία συνάντηση όχι δύο τυχαίων ηγετών, αλλά των ηγετών των χωρών με τα μεγαλύτερα πυρηνικά οπλοστάσια παγκοσμίως - τους ηγέτες δύο τεράστιων χωρών που στην ουσία μπορούν να επηρεάσουν τόσο την παγκόσμια οικονομία όσο και την παγκόσμια πολιτική. Συνεπώς, θεωρώ ότι μπορεί να δημιουργηθεί ή έχει ήδη δημιουργηθεί ένας πυρήνας βασικών συμφωνιών και από εκεί και πέρα θα υπάρξουν βασικές ανακοινώσεις. Θεωρώ, πάντως, ότι το Ουκρανικό θα είναι ένα από τα ζητήματα τα οποία θα συζητηθούν επί της ουσίας - γιατί φυσικά θα υπάρξουν και άλλα. Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι η Ρωσία είχε εμπλακεί στην κρίση με την Χίλαρι Κλίντον και με πληροφοριακό πόλεμο στήριξε ενεργώς τον Ντόναλντ Τραμπ για να εκλεγεί 45ος πρόεδρος των ΗΠΑ το 2016.
Εξ ου και ο Ντόναλντ Τραμπ ουδέποτε στοχοποίησε τη Ρωσία και πάντα στοχοποιούσε την Κίνα - και αυτό το είδαμε και με την πανδημία της νόσου Covid-19. Θεωρώ, λοιπόν, ότι η ατζέντα θα εμπεριέχει και την Ουκρανία αλλά και πολλές περισσότερες λεπτομέρειες όσον αφορά τη διμερή συνεργασία πλέον. Είναι θέμα γοήτρου και στάτους των Ηνωμένων Πολιτειών να σταματήσουν αυτό τον πόλεμο. Αν σταματήσει ο πόλεμος με βάση τις προϋποθέσεις που που έχει η Ρωσία, τότε θεωρώ ότι είναι μία «win-win» και για τους δύο ηγέτες στο εσωτερικό των χωρών τους.
Και πού βρίσκεται, ή μάλλον δεν βρίσκεται, σε όλη αυτή την εξίσωση η Ευρώπη;
Η Ευρώπη είναι εντελώς διαφορετική περίπτωση και είναι «lost» ούτως ή άλλως. Η πολεμική οικονομία που έχει δημιουργηθεί τα τελευταία τρία χρόνια θα χαλαρώσει εντός της Ρωσίας, θα μπορούν να υπάρξουν συνεργασίες, θα μειωθούν οι περιορισμοί σε εμπόριο και οικονομία και γενικότερα σε στρατηγικούς πόρους. Και από την άλλη, ο ίδιος ο Ντόναλτ Τραμπ θα έχει να πει ότι 'ηγήθηκα και σταμάτησε ένας πόλεμος όπως ακριβώς το είχα πει προεκλογικά'.
Άρα, λοιπόν, όχι μία κατάπαυση του πυρός γιατί είναι πάρα πολύ εύθραυστη, αλλά μία επί της βάσης αρχική συμφωνία, -εκτιμώ με εγγυήτριες τις ΗΠΑ και όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση- μπορεί να δημιουργήσει τη βάση του «win-win στο εσωτερικό» ΗΠΑ και Ρωσίας.
Τώρα, αν με ρωτάτε για την Ευρωπαϊκή Ένωση, δυστυχώς η Ευρωπαϊκή Ένωση καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, εκτός από τη Βρετανία και την Γερμανία που στήριξαν στρατιωτικά την Ουκρανία, υπήρξε θεατής.
Βλέπουμε μία Ευρώπη που ανησυχεί για τετελεσμένα και αδυνατεί να «επιβάλει» την παρουσία Ζελένσκι στην Αλάσκα, με τον Φρίντριχ Μερτς, καγκελάριο της ισχυρότερης ευρωπαϊκής οικονομίας να αρκείται σε αναφορές πως «ελπίζει και υποθέτει» πως ο Ουκρανικός πρόεδρος θα βρίσκεται εκεί. Ποια πραγματικότητα αποτυπώνει αυτό, το απαντήσατε ήδη. Βλέπετε πάντως κάποιο ενδεχόμενο να βρεθεί τελικά ο Ζελένσκι στην Αλάσκα;
Εκτιμώ ότι εάν και εφόσον παραστεί στη συνάντηση, θα προσκληθεί με βασικό όρο να μην δημιουργήσει πρόβλημα στις διαπραγματεύσεις και αυτό κατά την προσωπική μου εκτίμηση είναι ιδιαίτερα δύσκολο. Από την άλλη, βέβαια, αν μεταβεί στην Αλάσκα θα επιβεβαιώσει νομικά, και στην ουσία αυτό το οποίο ονομάζουμε ντε φάκτο, την ισχυρή στρατηγική θέση της Ρωσίας έναντι των διαπραγματεύσεων. Δηλαδή, μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα: 'Εάν δεν πάω θα αποφασίσουν χωρίς εμένα, αν πάω νομιμοποιώ τη διαδικασία που θα δώσουν τα χέρια και εγώ θα είμαι θεατής. Απλώς δεν θα είμαι εξ αποστάσεως, θα είμαι από κοντά'.
Δίνουν τα χέρια δίχως να έχει προηγηθεί μία εκεχειρία…
Αυτό ακριβώς. Κατ’ εμέ, λοιπόν, αυτό το οποίο πολεμάει αυτή τη στιγμή και το θέτει βάσει νόμου ο Βολοντίμιρ Ζελένσκι είναι ότι δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να υπογράψει μία συμφωνία, η οποία θα αφαιρεί εδάφη από την Ουκρανία λόγω του Συντάγματος.
Η Ρωσία αυτή τη στιγμή δεν αφήνει τις περιοχές που στην ουσία θα της δώσουν το 20% της επικράτειας της Ουκρανίας ως επιβεβαιωμένη νικήτρια του πολέμου - γιατί θα έχει και σοβαρά προβλήματα όσον αφορά το εσωτερικό του ο Πούτιν. Από την άλλη, υπάρχει το εξής θέμα: υπάρχει η προοπτική να ζητήσει να παραιτηθεί ο Ζελέσκι, να διεξαχθούν εκλογές και να υπάρξει μία φιλορωσική πλέον κυβέρνηση στην Ουκρανία, η οποία θα επιβεβαιώσει και μόνη της πρώτον ότι δεν υπάρχει περίπτωση στο μέλλον να αιτηθεί ένταξη στο ΝΑΤΟ και δεύτερον να σεβαστεί το γεγονός ότι αυτές οι υπο κυριαρχία περιοχές θα παραμείνουν αυτόνομες διοικητικά σαν ουδέτερες ζώνες - ούτε να ανήκουν στην Ουκρανία ούτε στην Ρωσία. Αυτό είναι στα πλαίσια των «future studies» αν θέλετε να συζητήσουμε, δηλαδή των σπουδών του μέλλοντος, και καταλαβαίνετε ότι εκεί συζητάμε για δημιουργία νέων κρατών.
Εγώ οφείλω να παραθέσω και αυτή την προοπτική. Δηλαδή, ούτε να τις ενσωματώσει η Ρωσία, ούτε να παραμείνουν στην Ουκρανία, αλλά να δημιουργηθούν τέσσερις διοικητικά αυτόνομες περιοχές, οι οποίες θα έχουν τον δικό τους πρόεδρο-πρωθυπουργό στη βάση συμφωνίας υπό την επίβλεψη Ευρωπαίων και ΗΠΑ. De jure, δηλαδή, πλέον και με βάση το Διεθνές Δίκαιο οι περιοχές αυτές θα μπορούσαν να διαθέτουν αυτονομία διοικητική, οικονομική, στρατιωτική και στρατηγική, όπως είχε συμβεί με την αυτονομία του 1961 της Κύπρου και τις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις (Ελλάδα, Τουρκία και Ηνωμένο Βασίλειο).
Τώρα, μπορεί να υπάρξουν και αντίστοιχες εγγυήσεις από δυνάμεις του ΝΑΤΟ και τη Ρωσία. Δηλαδή να δημιουργηθεί ένα νέο υβριδικό κράτος - νέα υβριδικά κρατίδια.
Αυτό γιατί θα το έκανε η Ρωσία δεδομένου του όλου αφηγήματος με το οποίο ξεκίνησε τον πόλεμο;
Γιατί υπάρχει σοβαρό ζήτημα όσον αφορά το Διεθνές Δίκαιο και με την Ευρωπαϊκή Ένωση που δεν μπορεί να αναγνωρίσει αλλαγές συνόρων διά της βίας με βάση των Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Δηλαδή, μιλάμε για διπλωματική ντρίπλα αυτή τη στιγμή.
Αυτές οι περιοχές μπορεί να είναι αυτόνομες, φιλορωσικές και αυτοδύναμες και η Κριμαία, που είναι στρατηγικής φύσεως, προσαρτάται από τη Ρωσία ούτως ή άλλως. Δηλαδή, οι τέσσερις ουκρανικές επαρχίες δεν θα προσαρτηθούν από τη Ρωσία, αλλά θα είναι αυτόνομα φιλορωσικά κρατίδια. Αυτή είναι μια πιθανότητα που μπορεί να υπάρξει προκειμένου να δώσουν και το πράσινο φως οι Ευρωπαίοι στη βάση της μη αλλαγής συνόρων διά της βίας.
Ακριβώς όσον αφορά την αρχή της μη αλλαγής συνόρων διά της βίας -καθώς θα πρέπει να δούμε και κατά πόσο η συνάντηση Τραμπ-Πούτιν μπορεί αυτό να «επιβραβεύσει»-, ποιοι είναι οι ευρύτεροι κίνδυνοι αν στην Αλάσκα αποφασιστούν ζωτικά ζητήματα χωρίς το Κίεβο και την Ευρώπη; Τι θα δείχνει αυτό για το μέλλον;
Μιλάμε πλέον σε επίπεδο παγκόσμιων σχέσεων (global affairs), -και κρατήστε το αυτό- διότι έχουν παρέλθει οι διεθνείς σχέσεις. Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου ο όρος αναφερόταν μόνο στα κράτη. Οι παγκόσμιες σχέσεις ενσωματώνουν πολυεθνικές, τη διεθνή κοινωνία των πολιτών, αυτόνομες ελίτ κοκ. Είναι, ενδεικτικά σίγουρο ότι αν δεν υπήρχε ο Ίλον Μασκ δεν θα είχε εκλεγεί ο Ντόναλντ Τραμπ. Συνεπώς ο Μασκ βοήθησε τον Τραμπ, γι’ αυτό και μιλάω πλέον για παγκόσμιες σχέσεις. Εάν προσθέσουμε και το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής και γενικότερα τη μείωση των φυσικών πόρων, πάμε στις «πλανητικές σχέσεις» (planetary relations).
Άρα, λοιπόν, θέλω να πω το εξής: τα θέματα ασφαλείας των κρατών είναι τόσο πολύ ρευστά με τις παγκόσμιες και πλανητικές αλλαγές και κρίσεις, που ποτέ δεν ξέρουμε όχι τι μπορεί να αλλάξει στο μακρινό μέλλον, αλλά μεσοπρόθεσμα. Μια μεγάλη φυσική καταστροφή, μια οποιασδήποτε φύσης μεγάλη απειλή, ένα πυρηνικό ατύχημα ή οτιδήποτε, μπορεί να δημιουργήσει σοβαρές απειλές για τα κράτη, τόσο της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τις χώρες της Ασίας.
Συνεπώς, θεωρώ ότι λαμβάνοντας υπόψη τις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνται σε παγκόσμιο και πλανητικό επίπεδο, αυτή τη στιγμή θα πρέπει να δοθούν οι κατάλληλες εγγυήσεις τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από την ΕΕ για να μπορέσει να υπάρξει η επονομαζόμενη σταθερή ειρήνη στην περιοχή. Γι' αυτό και λέω σε καμία περίπτωση κατάπαυση του πυρός αλλά νόμιμη συμφωνία.
Σας επισημαίνω επίσης πως αν τελικά εμφανιστεί ο Τραμπ να δίνει τα χέρια με τον Πούτιν για οποιαδήποτε συμφωνία -με τη σύμφωνη γνώμη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή μη- αυτό θα έχει πολύ σημαντικό αντίκτυπο και θα δημιουργηθεί ένα ντόμινο εξελίξεων ώστε στο πολύ κοντινό μέλλον να υπάρξει και ένα οριστικό τέλος με τον πόλεμο του Ισραήλ και των περιφερειακών αντίπαλων δυνάμεων, Ιράν, Χεζμπολάχ και Χαμάς. Θα προωθηθούν και στη Μέση Ανατολή σύντομα λύσεις.
Συνοψίζοντας κ. Μποζίνη, τι αναμένετε από τη συνάντηση στην Αλάσκα;
Θεωρώ ότι έχουν ήδη τεθεί οι βάσεις για μια συμφωνία μεταξύ των δύο είναι υπερδυνάμεων και οι λεπτομέρειες θα έρθουν στην επιφάνεια λίαν συντόμως. Από την άλλη θεωρώ ότι μια πιθανή κατάπαυση του πυρός δεν είναι μία κατάσταση «win-win» και δεν πρόκειται να την δεχθεί η Ρωσία.
Το βασικό εγχείρημα είναι πώς θα πειστούν μέσω των ΗΠΑ οι ευρωπαϊκές δυνάμεις για πιθανές αλλαγές στα σύνορα της Ουκρανίας και τι θα ισχύει κατά τη μεσοχρονική περίοδο από τις διαπραγματεύσεις μέχρι την οριστική συμφωνία μέσω αντιπροσώπων. Τι αλλαγές θα γίνουν τόσο στη στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο και στην ίδια την Ουκρανία. Προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι έχει προφορικά έρθει μια τυπική συμφωνία επί των βασικών θεμάτων που ζητάει αυτή τη στιγμή η Ρωσία και απομένουν οι οριστικές λεπτομέρειες, οι οποίες θα οδηγήσουν σε «win-win» συμφωνία ΗΠΑ και Ρωσίας.
Μια «win-win» συμφωνία ΗΠΑ-Ρωσίας και μία επιβεβλημένη λύση στο Κίεβο;
Πλέον μετά από τρία χρόνια θεωρώ ότι το Κίεβο πρέπει να είναι έτοιμο ότι σίγουρα θα χάσει κάτι.
Δείχνει να το γνωρίζει, αλλά μέχρι ποιου σημείου ίσως είναι το ερώτημα...
Εκεί θα «παίξουν» και οι διαπραγματεύσεις. Πιέζοντας οι Ευρωπαίοι για την παρουσία Ζελένσκι είναι και για να στείλουν ένα μήνυμα ότι στη διαπραγματεύση πρέπει να ληφθεί υπόψη και η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι πιθανές συνθήκες κινδύνου οι οποίες θα δημιουργηθούν από μια νέα συμφωνία.
Οι βάσεις έχουν τεθεί προφορικά και αν δώσουν τα χέρια στην Αλάσκα, θα δώσουν τα χέρια επί λεπτομερειών. Επαναλαμβάνω, όμως, ότι η Ουκρανία θα είναι ένα μέρος των συνομιλιών και αυτό είναι πολύ βασικό. Από την Ουκρανία θα ξεκινήσει ένας νέος γύρος διαπραγματεύσεων για τη διμερή συνεργασία των ΗΠΑ και της Ρωσίας. Γιατί; Γιατί πάρα πολύ απλά οι ΗΠΑ προσβλέπουν σε συνεργασία με τη Ρωσία, όχι μόνο επειδή είναι μια πυρηνική δύναμη, αλλά γιατί δεν θέλουν να πέσει στα χέρια της Κίνας και να ενισχύσει τη συνεργασία με την Ινδία.
Θα μπορέσουν να την «τραβήξουν» από την Κίνα ωστόσο;
Νομίζω ότι αν τελικά «χαϊδέψουν» το κεφάλι της Ρωσίας τώρα με την Ουκρανία, οι ΗΠΑ έχουν πολύ σημαντικές πιθανότητες να θέσουν τις βάσεις ώστε να αποκοπεί, αν μη τι άλλο, μια στρατηγική σχέση ισχύος με την Κίνα - έχε τους φίλους σου κοντά και τους εχθρούς σου κοντύτερα, λένε. Πρόκειται για ζητήματα στρατηγικής ισχύος.
*Ο Δρ. Αθανάσιος Η. Μποζίνης είναι Επίκουρος Καθηγητής «Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας και Νέων Τεχνολογιών – Βιοασφάλειας», Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Μέλος Επιστημονικού Συμβούλιου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών στην Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας – Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης.
