Η αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου με έμφαση στη γεωργία ακριβείας, η επένδυση στην καινοτομία και την Τεχνητή Νοημοσύνη, αλλά και η βελτίωση των δεξιοτήτων σε επίπεδο ανθρωπίνου δυναμικού αποτελούν τις αναγκαίες συνθήκες, για την αντιμετώπιση των συνεπειών του δημογραφικού προβλήματος στη χώρα μας, υπογραμμίζει ο επικεφαλής του Εργαστηρίου Ηλεκτρονικού Εμπορίου και Επιχειρείν (ELTRUN) του Τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Γιώργος Δουκίδης, σε συνέντευξή του στο Liberal.
Με αφορμή την πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ, βάσει της οποίας προβλέπεται μείωση του πληθυσμού εργασιακής ηλικίας (15–64) τουλάχιστον κατά 35% μέχρι το 2060 στην Ελλάδα, ο Γ. Δουκίδης αναλύει διεξοδικά τον αντίκτυπο του δημογραφικού προβλήματος στη χώρα μας. Επισημαίνει δε την αναγκαιότητα για upskilling και reskilling του εργατικού δυναμικού της χώρας, γεγονός που οδηγεί σε μια πιο ανταγωνιστική οικονομία.
Παράλληλα, τονίζει πως οι μέχρι τώρα δυο γνωστές εκφάνσεις της Τεχνητής Νοημοσύνης (generative και agentic) θεωρώ ότι μπορούν να υποστηρίξουν ουσιαστικά το επιχειρηματικό μοντέλο της χώρας στις νέες συνθήκες του δημογραφικού προβλήματος.
Συνέντευξη στον Χρήστο Θ. Παναγόπουλο
Να ξεκινήσουμε από τη μεγάλη εικόνα. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα βασικά μηνύματα της πλέον πρόσφατης έκθεσης του ΟΟΣΑ για την Ελλάδα σε σχέση με τη γήρανση του πληθυσμού και την αγορά εργασίας; Ποιο είναι το «σήμα κινδύνου» που στέλνει για τις επόμενες δεκαετίες;
Το δημογραφικό θα είναι στο άμεσο μέλλον το κύριο πρόβλημα για την κοινωνία και οικονομία της χώρας μας. Βέβαια δεν είναι ένα συγκυριακό φαινόμενο αφού ήδη είχαμε μείωση του πληθυσμού κατά 400.000 άτομα μεταξύ των δυο απογραφών του 2021 και του 2011, ενώ οι γεννήσεις τα τελευταία χρόνια έχουν δραματική μείωση. Η γήρανση και γενικά η μείωση του πληθυσμού θα επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα, όπως μείωση της παραγωγικότητας λόγω μείωσης των νέων εργαζομένων, πίεση στα συνταξιοδοτικά συστήματά γιατί ο λόγος των ηλικιωμένων προς τον ενεργό πληθυσμό θα αυξάνεται, μείωση των αποταμιεύσεων λόγω αύξησης των ηλικιωμένων, μεγαλύτερη έμφαση στην υγειονομική περίθαλψη και στην ποιοτική στέγαση και πολλά άλλα. Το κύριο σήμα κινδύνου – μεταξύ άλλων – αφορά τη μείωση του ΑΕΠ κατά 14% έως το 2060, αλλά βεβαίως και την ασφάλεια και εθνική κυριαρχία της χώρας μας στην ευρύτερη ευαίσθητη γεωγραφική μας περιοχή.
Ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι η γήρανση και η μείωση του εργατικού δυναμικού θα λειτουργήσουν ως «φρένο» στην αύξηση του ΑΕΠ ανά κάτοικο σε όλες τις ανεπτυγμένες οικονομίες, με την αναλογία εξάρτησης ηλικιωμένων να ανεβαίνει στο 52% έως το 2060. Την ίδια στιγμή, για την Ελλάδα προβλέπεται μείωση του πληθυσμού εργασιακής ηλικίας (15–64) τουλάχιστον κατά 35% μέχρι το 2060, πολύ υψηλότερη από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ. Αυτό μεταφράζεται σε μείωση της απασχόλησης, παραγωγικότητας και ΑΕΠ της χώρας; Υπάρχουν λύσεις;
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Η κύρια λύση είναι η σταδιακή αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου της χώρας με έμφαση στη γεωργία ακρίβειας για καλυτέρευση της εκμετάλλευσης της γεωργικής παραγωγής, στην υποστήριξη κλάδων όπου έχουμε συγκριτικό πλεονέκτημα (όπως ναυτιλία, τρόφιμα, ποιοτικός τουρισμός κλπ) και έμφαση στην καινοτομία, παραγωγικότητα και τεχνολογία με στόχο την αύξηση των εξαγωγών και του ΑΕΠ της χώρας. Το τελευταίο μπορεί να επιτευχθεί σε τρία επίπεδα.
Πρώτο, έμφαση στη δημιουργία καινοτόμων τελικών προϊόντων διεθνώς πιστοποιημένων με μεγάλη προστιθέμενη αξία και στόχο τις εξαγωγές στις διεθνείς αγορές. Δεύτερο, συμμετοχή των εταιριών με πρώτες ύλες ή παραγωγή ημι-έτοιμων προϊόντων σε παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού σε κλάδους ιδιαίτερης υψηλής τεχνολογίας όπως αυτοκινητοβιομηχανία, υγεία, πληροφορική κλπ. Τρίτο, ανάπτυξη της καινοτόμου νεοφυούς επιχειρηματικότητας με στόχευση τις διεθνείς αγορές σε high-tech κλάδους, όπου έχουν ήδη καταγράφει πάνω από 1000 startups με αξία πάνω από €14 δις και πέντε κορυφαίες καινοτόμες εταιρίες και μάλιστα σε νέους κλάδους που δεν υπήρχε σοβαρή τοπική εμπειρία όπως επαγγελματικές πιστοποιήσεις, άμυνα, ψηφιακές πληρωμές, λογισμικό για μηχανικούς, βραχυχρόνιες μισθώσεις.
Σύμφωνα με τις τελευταίες μετρήσεις του ΟΟΣΑ, το ποσοστό απασχόλησης στην Ελλάδα (περίπου 61% το 2023) παραμένει αισθητά κάτω από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ (περίπου 69%), ενώ η έκθεση για την Ελλάδα μιλά για αυξανόμενες ελλείψεις εργατικού δυναμικού, αναντιστοιχίες δεξιοτήτων και δυσμενείς δημογραφικές τάσεις. Υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης του δημογραφικού προβλήματος;
Ο ΙΟΒΕ, το Πανεπιστήμιο Πειραιά και άλλοι ερευνητικοί φορείς σε πρόσφατες μελέτες τους προτείνουν ολοκληρωμένο πλαίσιο μακροπρόθεσμων στρατηγικών για να ξεπεράσουμε την αρνητική αυτή επίδραση. Στο πρόβλημα που αφορά το ανθρώπινο δυναμικό, προτείνονται δράσεις για υποστήριξη των νέων οικογενειών, την ουσιαστική σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας, κίνητρα για αύξηση της απασχόλησης σε ηλικιωμένους και γυναίκες, χρήσιμα προγράμματα δια βίου μάθησης για όλες τις ηλικιακές ομάδες με έμφαση τους ηλικιωμένους ώστε να καλυτερέψουν οι προοπτικές εργασίας τους, στοχευμένη μετανάστευση με στρατηγικό πλάνο δεκαετίας και πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης των μεταναστών και της αναγκαίας κατάρτισης τους.
Υπάρχουν, επίσης, προτάσεις για λύσεις στις σοβαρές οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις, όπως ο περιορισμός των δημοσιονομικών επιβαρύνσεων λόγω των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων στα συστήματά συντάξεων, προσαρμογές στα προγράμματα κοινωνικής προστασίας για να βελτιωθεί η αποδοτικότητά τους, αύξηση της παραγωγικότητας στις υποδομές υγείας λόγω αύξησης της σχετικής ζήτησης από τη γήρανση του πληθυσμού,
Σημαντικός παράγοντας για μια ανταγωνιστική οικονομία είναι το υψηλής ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό. Το δημογραφικό πρόβλημα πρόκειται να το επηρεάσει αρνητικά, και αν, ναι υπάρχουν λύσεις αντιμετώπισης του;
Σε ανταγωνιστικές οικονομίες της Ευρώπης αντίστοιχων πληθυσμών με εμάς, είναι αναγκαίοι και εισέρχονται στον ιδιωτικό τομέα ετησίως περίπου 50.000 απόφοιτοι πανεπιστημίου για να υποστηρίξουν τις υψηλών επιδόσεων τοπικής οικονομίας και ΑΕΠ. Στην Ελλάδα αποφοιτούν περίπου 50.000 επιστήμονες κάθε χρόνο, αλλά έχουμε ένα ποιοτικό πρόβλημα αφού μόνο περίπου 30.000 αφορούν ειδικότητες για την ιδιωτική οικονομία και μόνο 10.000 από αυτούς είναι έτοιμοι με τις αναγκαίες δεξιότητες να ενταχθούν άμεσα και παραγωγικά στην αγορά εργασίας.
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Άρα, αν λάβουμε υπόψη ότι εισέρχονται ετησίως 70.000 φοιτητές στα πανεπιστήμια, στόχος μας θα πρέπει να είναι η καλυτέρευση της αποδοτικότητας των ελληνικών πανεπιστημίων στην αύξηση των ποσοστών αποφοίτησης, στο reskilling αποφοίτων θεωρητικής κατεύθυνσης, καθώς και στην εγκαθίδρυση ουσιαστικών προγραμμάτων upskilling για την αναγκαία εξειδίκευση και της πρακτικής άσκησης. Το πρόβλημα αυτό θα γίνει πολύ σοβαρό σε λίγα χρόνια λόγω του δημογραφικού.
Οι παραπάνω αριθμοί βασίζονται σε ετήσιες γεννήσεις πάνω από 100.000, τώρα όμως οι γεννήσεις είναι περίπου 70.000 ετησίως. Άρα όσο και να καλυτερέψει η σχετική αποδοτικότητα των πανεπιστημίων δεν θα μπορέσει να καλυφθεί η ανάγκη σε ποιοτικό ανθρώπινο δυναμικό. Η λύση, που την ακολουθούν ήδη χώρες όπως Δανία, Ολλανδία, Σουηδία, είναι η αξιοποίηση των αγγλόφωνων πανεπιστημιακών προγραμμάτων για προσέλκυση τουλάχιστον 30.000 φοιτητών ετησίως από τρίτες χώρες όπου ένα ποσοστό θα παραμείνει στη χώρα μας για εργασία μετά την αποφοίτησή τους.
Ο ΟΟΣΑ σημειώνει ότι η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει αδύναμο σύστημα συνεχιζόμενης επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, με εκτεταμένες αναντιστοιχίες δεξιοτήτων: περίπου 37% των εργαζομένων βρίσκονται σε θέσεις που δεν ταιριάζουν με το επίπεδο προσόντων τους. Ποια θεωρείτε ότι είναι τα τρία κρίσιμα κενά στην πολιτική upskilling/reskilling σήμερα;
Πρώτον, η συνεχιζόμενη κατάρτιση θα πρέπει να γίνεται πραγματικά (και όχι στα χαρτιά) διασφαλίζοντας ότι η εκπαίδευση και η πιστοποίηση πραγματοποιούνται από διαφορετικούς οργανισμούς. Μάλιστα, η επαγγελματική πιστοποίηση ατόμων από διεθνείς οργανισμούς – όπως City & Guilds ή Peoplecert – θα πρέπει να αξιοποιούνται από την αγορά εργασίας ως ουσιαστικά προσόντα, όπως γίνεται στο εξωτερικό.
Δεύτερον, όλα τα προγράμματα κατάρτισης θα πρέπει να έχουν την ενεργή εμπλοκή και συμμετοχή των επιχειρήσεων ώστε να σχετίζονται με τις πραγματικές ανάγκες αλλά και να υπάρχει δέσμευση πρόσληψης μετά την επιτυχή πιστοποίηση. Τρίτον, η ενεργή εμπλοκή των πανεπιστημίων όπου τώρα λειτουργούν πάνω από 2.500 προγράμματα μεταπτυχιακά ή των Κέντρων Δια Βίου Μάθησης (με πάνω από 60.000 καταρτιζόμενους με επιτυχία ετησίως) που θα πρέπει να στοχεύουν σε συνεργασία με εργοδοτικούς φορείς σε γνωστικά αντικείμενα και δεξιότητες όπου έχουν ανάγκη η αγορά εργασίας και οι εργαζόμενοι.
Ως καθηγητής Ηλεκτρονικού Επιχειρείν με πολυετή ενασχόληση στην ΤΝ, βλέπετε την Τεχνητή Νοημοσύνη ως εργαλείο που μπορεί να αντισταθμίσει τον αντίκτυπο της γήρανσης στην παραγωγικότητα και την απασχόληση στην Ελλάδα; Μπορεί, για παράδειγμα, η αυτοματοποίηση και τα συστήματα ΤΝ να επιτρέψουν σε μια μικρότερη σε μέγεθος αγορά εργασίας να στηρίξει υψηλότερο επίπεδο ανάπτυξης;
Οι μέχρι τώρα δυο γνωστές εκφάνσεις της ΤΝ (generative και agentic) θεωρώ ότι μπορούν να υποστηρίξουν ουσιαστικά το επιχειρηματικό μοντέλο της χώρας στις νέες συνθήκες του δημογραφικού προβλήματος. Συγκεκριμένα το generative (δημιουργικό) ΑΙ είναι ένας έξυπνος συνομιλητής αφού παίρνει οδηγίες και παράγει νέο περιεχόμενο (όπως έκθεση, παρουσίαση, σχέδιο κλπ), άρα μπορεί να υποστηρίξει και να καλυτερέψει τη παραγωγικότητα σε επαγγελματίες που είναι στο κλάδο των υπηρεσιών και παράγουν περιεχόμενο.
Πηγή φωτ.: Shutterstock
Η ελληνική οικονομία έχει πάνω από 500.000 τέτοιους επαγγελματίες που θα μπορούσε να επηρεασθεί θετικά η παραγωγικότητας τους από το generative AI. Επίσης το agentic AI δεν απαντάει απλώς αλλά αναλαμβάνει δράση αυτόνομα ως έξυπνος βοηθός που εκτελεί πραγματικές εργασίες, δηλαδή κλείνει ραντεβού, οργανώνει εργασίες, στέλνει email, ψάχνει δεδομένα κλπ. Άρα είναι εξαιρετικά χρήσιμο στους ιδιοκτήτες/διευθυντές των περίπου 700.000 μικρών επιχειρήσεων της χώρας μας γιατί τους εκτελεί γραφειοκρατικές εργασίες και απελευθερώνει παραγωγικό χρόνο αναγκαίο και να ασχοληθούν με πιο κρίσιμες και παραγωγικές λειτουργίες.
Άρα, οι δυο αυτές γνωστές για την ώρα εκφάνσεις του ΑΙ θεωρώ ότι υποστηρίζουν την αύξηση της παραγωγικότητας σε οικονομίες όπως η ελληνική, όπου υπάρχουν πληθώρα επαγγελματιών που παράγουν απλά περιεχόμενο και μικρές εταιρίες όπου οι επιχειρηματίες εκτελούν πληθώρα μη παραγωγικών λειτουργιών λόγω έλλειψης πόρων και ανθρώπινου δυναμικού. Βέβαια είναι δύσκολο να προβλέψουμε στο πως θα εξελιχθούν οι νέες εκφάνσεις ΑΙ σε μια δεκαετία.
Το σίγουρο είναι ότι στο μέλλον οι ψηφιακές τεχνολογίες μπορεί να αξιοποιηθούν – με καινοτόμες εφαρμογές, σωστό μάνατζμεντ και ευέλικτη θεσμική κάλυψη – στην αντιμετώπιση ελλείψεων εργατικού δυναμικού. Ακόμα και η ψηφιοποίηση του δημοσίου θα μπορούσε να ελευθερώσει παραγωγικό δυναμικό για αξιοποίηση σε συγκεριμένες ειδικότητες στον ιδιωτικό τομέα.
Ο ΟΟΣΑ και άλλοι οργανισμοί επισημαίνουν ότι, σε χώρες με ισχυρό δημογραφικό πρόβλημα, η ελεγχόμενη αύξηση της μεταναστευτικής ροής εργατικού δυναμικού και η επιστροφή εξειδικευμένων Ελλήνων του εξωτερικού είναι κρίσιμοι παράγοντες. Πώς θα μπορούσε η Ελλάδα να αξιοποιήσει την ΤΝ και τα ψηφιακά εργαλεία (π.χ. πλατφόρμες αντιστοίχισης δεξιοτήτων, remote/hybrid εργασιακά μοντέλα) για να προσελκύσει και να διατηρήσει αυτό το ανθρώπινο κεφάλαιο;
Οι Έλληνες της διασποράς είναι ένας σημαντικός και ποιοτικός πόρος που πρέπει να αξιοποιούμε σε συνεχή βάση. Αρκεί να σας πω ότι σε αριθμό οι Έλληνες καθηγητές στα 50 κορυφαία πανεπιστήμια των ΗΠΑ είναι στη πρώτη πεντάδα ως εθνικότητα ενώ στο πρώτο 9μηνο του 2025 τα startups των Ελλήνων της διασποράς σήκωσαν επενδύσεις γύρω στα €2 δισ. στο σύνολο €2,3 δισ. όλων των ελληνικών startups. Οι εξαιρετικές φορολογικές διευκολύνσεις για τους επαναπατριζόμενους Έλληνες που θεσπίστηκαν πρόσφατα και δράσεις όπως το ReBrain Greece του υπουργείου εργασίας αλλά και πρωτοβουλίες φορέων όπως το BrainReGain έχουν ουσιαστικά αποτελέσματα.
Σίγουρα η λειτουργία ψηφιακών πλατφορμών για συνεχή πληροφόρηση για ευκαιρίες εργασίας και για υπηρεσίες one-stop-shop στην έναρξη επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι αναγκαία εργαλεία για να έχει συνέχεια η προσέλκυση Ελλήνων επιστημόνων/επιχειρηματιών της διασποράς. Βέβαια θα πρέπει παράλληλα να διευκολύνουμε τη ροή επιστημόνων προς το εξωτερικό γιατί η γνώση και εμπειρίες που συσσωρεύουν δημιουργούν πολλαπλασιαστικά οφέλη όταν τα αξιοποιούν κατά την επιστροφή τους στη πατρίδα.
* Ο Γιώργος Δουκίδης είναι επικεφαλής του Εργαστηρίου Ηλεκτρονικού Εμπορίου και Επιχειρείν (ELTRUN) του Τμήματος Διοικητικής Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών
