Σε ένα ρευστό ευρωπαϊκό και διεθνές γεωπολιτικό περιβάλλον, όπου τίποτα δεν έχει «κλειδώσει» οριστικά, ο διεθνολόγος Αθανάσιος Μποζίνης αναλύει μιλώντας στο Liberal και την Ευαγγελία Μπίφη, πώς διακλαδώνονται το ρωσο-ουκρανικό, το μέτωπο της Μέσης Ανατολής, οι προτεραιότητες της προεδρίας Τραμπ, η αναβάθμιση της Ελλάδας στο ενεργειακό πεδίο και οι στρατηγικές επιλογές της Τουρκίας.
Ειδικότερα, όσον αφορά την Ανατολική Μεσόγειο, ο κ. Μποζίνης, καθηγητής Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας, Νέων Τεχνολογιών και Βιοασφάλειας στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, εξηγεί γιατί οι ισορροπίες παραμένουν ανοιχτές. Σχετικά με το ζήτημα των F-35 στην Τουρκία, σημειώνει ότι δεν αποτελεί προτεραιότητα για τις ΗΠΑ, ενώ και η κυβέρνηση Ερντογάν δεν «βιάζεται» να πάρει αποφάσεις για τους S-400, παρακολουθώντας προσεκτικά τις διεθνείς εξελίξεις και επιχειρώντας να ισορροπήσει μεταξύ Ουάσινγκτον και Μόσχας.
Στο ενεργειακό πεδίο, ο κ. Μποζίνης υπογραμμίζει ότι οι ΗΠΑ ασκούν πίεση στην Τουρκία να μειώσει την εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο, ενώ ταυτόχρονα η Ελλάδα αναβαθμίζεται σε πύλη εισόδου του αμερικανικού LNG προς την Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια και προχωρά σε στρατηγικές συμφωνίες με αμερικανικούς ενεργειακούς «κολοσσούς», ενισχύοντας έτσι τη γεωπολιτική της θέση. Στη συνολική εξίσωση ο ίδιος προσθέτει τη στρατηγική στροφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την αμυντική θωράκιση, η οποία, όπως εκτιμά, θα μπορούσε να μεταβάλει τη δυναμική στις σχέσεις της με την Τουρκία, με αντίκτυπο πιθανώς και στα ελληνοτουρκικά.
Ακολουθεί το κείμενο της συνέντευξης:
Κύριε Μποζίνη, ενόσω το Στέιτ Ντιπάρτμεντ επαναβεβαιώνει τους όρους για τα F-35 στην Τουρκία, στρατιωτικές πηγές στην Άγκυρα διαψεύδουν κάθε ενδεχόμενο παράδοσης των S-400, όμως ταυτόχρονα ρεπορτάζ του Bloomberg θέλει τον Ερντογάν να έχει θέσει απευθείας στον Πούτιν το ζήτημα της επιστροφής των αντιαεροπορικών συστημάτων στη Ρωσία. Υπάρχει κατά την εκτίμησή σας κάποιο περιθώριο άμεσων εξελίξεων;
Έως ότου δούμε μία τελική απόφαση από την Τουρκία, όλα τα υπόλοιπα περιορίζονται σε εικασίες. Η Τουρκία πρέπει να κρατήσει ισορροπίες ισχύος και φιλικές συνεργασίες τόσο με τις Ηνωμένες Πολιτείες από τις οποίες μπορεί και λαμβάνει όπλα, όσο και με τη Ρωσία, με την οποία διατηρεί εξαιρετική σχέση, και ο ίδιος ο Ερντογάν έχει προτείνει πολλάκις να διεξαχθούν στην Κωνσταντινούπολη διαπραγματεύσεις Ρωσίας-Ουκρανίας προκειμένου να μπορέσει να βρεθεί κοινός τόπος για κατάπαυση του πυρός. Από εκεί και πέρα, εκτιμώ ότι δεν πρόκειται να υπάρξουν εξελίξεις στο ζήτημα των F-35· τα περί επιστροφής ή επαναγοράς των οπλικών συστημάτων και όσα διαβάζουμε στον Τύπο είναι σενάρια και τίποτα περισσότερο επί του παρόντος.
Θεωρώ ότι η Τουρκία θα περιμένει να δει πώς κινείται το διεθνές περιβάλλον και πώς θα εξελιχθούν οι διαπραγματεύσεις στο Ουκρανικό. Τις δε Ηνωμένες Πολιτείες δεν απασχολεί αυτή τη στιγμή το τι θα πράξει η Τουρκία με τους S-400 και εάν θα της δώσουν τα F-35 ή μη, αλλά το πώς θα τελειώσουν σύντομα τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, ώστε να μπορέσουν να επικεντρωθούν σε αμοιβαίες οικονομικές στρατηγικές και σε ειδικότερα θέματα διευθέτησης ειρήνης.
Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι επικεντρωμένος σε δύο μεγάλα μέτωπα: πρώτον, στη διαχείριση του ρωσο-ουκρανικού πολέμου και τον οριστικό τερματισμό του με μια στιβαρή ειρηνευτική συμφωνία· και δεύτερον, στο να μπορέσει να ανταποκριθεί στο παγκόσμιο εμπορικό σύστημα έχοντας απέναντί του την Κίνα και στο πλαίσιο αυτό να μην ωθήσει, με δυσάρεστες αποφάσεις, τη Ρωσία στην αγκαλιά του Πεκίνου και δημιουργηθεί αυτό που ονομάζουμε δίπτυχο ισχύος.
Συνεπώς, θεωρώ ότι αυτή τη στιγμή όλα είναι σε επίπεδο εικασιών· δεν αναμένεται κάποια εξέλιξη στο άμεσο μέλλον γιατί και η ίδια Τουρκία παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις τόσο στο ρωσο-ουκρανικό, όσο και στη Μέση Ανατολή, με τη Χαμάς και την εύθραυστη ειρήνη στην περιοχή, εάν μπορούμε να την ονομάσουμε ειρήνη.
Δεν γνωρίζουμε επίσης και τι θα ζητούσε ο Πούτιν για την επιστροφή των S-400
Οπωσδήποτε· υπάρχουν πτυχές των διαπραγματεύσεων που γίνονται φανερά, πάνω στο τραπέζι, και άλλες που εξελίσσονται παρασκηνιακά. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να έχουμε πλήρη εικόνα του συνόλου των διαπραγματεύσεων και των συζητήσεων, ενώ είναι γνωστό ότι μια διαπραγμάτευση που γίνεται σήμερα, αύριο μπορεί να διεξάγεται υπό εντελώς διαφορετικές προϋποθέσεις, κανόνες και δεδομένα, καθώς το σύστημα είναι ρευστό.
Η προεδρία Τραμπ έχει καταστήσει πάντως περισσότερο από σαφές στην Τουρκία ότι θέλει να δει τη μείωση της εξάρτησής της από το ρωσικό φυσικό αέριο
Παράλληλα με την πίεση ώστε να μην γίνει η Τουρκία η «πόρτα» του ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη και τα Βαλκάνια, η κυβέρνηση Ερντογάν βλέπει και παρακολουθεί από κοντά τις διπλωματικές, εμπορικές και πολυεθνικές συμφωνίες της Ελλάδας, η οποία καθίσταται πύλη για το υγροποιημένο φυσικό αέριο των ΗΠΑ στην Κεντρική Ευρώπη και στα Βαλκάνια.
Από την άλλη υπάρχει και η εξόρυξη του φυσικού αερίου, όπου λίαν συντόμως θα αρχίσει η προσπάθεια αυτή, και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό καθώς αλλάζει τα δεδομένα της ενεργειακής ισχύος και της αυτονομίας όσον αφορά την ισορροπία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Από τη μία πλευρά δηλαδή οι ΗΠΑ πιέζουν την Τουρκία να σταματήσει τις εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου, από την άλλη οι ίδιες θα εξάγουν και θα μεταφέρουν υγροποιημένο φυσικό αέριο από τα δύο μεγάλα λιμάνια της Ρεβυθούσας και της Αλεξανδρούπολης. Άρα η Τουρκία πιέζεται και από εκεί, παράλληλα με τις περιφερειακές εξελίξεις.
Καθώς η Ελλάδα ανεβαίνει πίστα στην ενεργειακή σκακιέρα, σε ποιο βαθμό μπορεί, βάσει του ενισχυμένου ρόλου που της αποδίδεται, να βασιστεί στη συμμαχία με τις Ηνωμένες Πολιτείες όσον αφορά την αμυντική και διπλωματική της θέση;
Σε μεγάλο βαθμό. Αποδείχθηκε στην πράξη με τις συμφωνίες με την ExxonMobil και την Chevron ότι οι ΗΠΑ έδωσαν τη δυνατότητα στην Ελλάδα για μια μακροχρόνια ενεργειακή συνεργασία. Και δεν είναι μόνο η ενέργεια. Η νέα πρέσβης των ΗΠΑ Κίμπερλι Γκίλφοϊλ, έχει προτάξει και το γεγονός ότι οποιαδήποτε χώρα είναι ενεργειακά αυτόνομη, τότε θα είναι αυτόνομη όσον αφορά και την Τεχνητή Νοημοσύνη - κάτι που έχουν επισημάνει και εκπρόσωποι των αρμόδιων υπουργείων της κυβέρνησης Τραμπ. Εκτιμώ ότι η ενεργειακή συμφωνία Ελλάδας και ΗΠΑ είναι μόνο η αρχή και οι επόμενες συνεργασίες θα αφορούν ζητήματα υψηλής-στρατηγικής τεχνολογίας. Διότι πάρα πολύ απλά η τεχνολογία είναι αυτή που δίνει τη δυνατότητα σε ένα κράτος να αναπτυχθεί, να αμυνθεί και, το πιο σημαντικό, να είναι αυτόνομο.
Τα ενεργειακά deals των ΗΠΑ με την Ελλάδα δεν είναι και τα μοναδικά στην περιοχή. Υπάρχει συμφωνία της ExxonMobil με την Αίγυπτο για το κοίτασμα Ζορ, της Κύπρου με το Ισραήλ, η επικύρωση από την κυβέρνηση του Λιβάνου της οριοθέτησης της ΑΟΖ με την Κύπρο. Πώς βλέπετε να διαμορφώνεται ο χάρτης γεωπολιτικών ισορροπιών στην Ανατολική Μεσόγειο;
Ο χάρτης δεν έχει διαμορφωθεί ακόμη. Είναι όλα ρευστά, γιατί όσο υπάρχουν περιφερειακοί πόλεμοι, τόσο περισσότερο θα υπάρχουν μετακινήσεις συμφερόντων, συμφωνίες, αντιδράσεις, ακραίες καταστάσεις πιέσεων και επηρεασμού. Κατ’ εμέ το πιο σημαντικό είναι ότι ένα κράτος πρέπει να μπορεί να προασπίζει τα συμφέροντά του μέσω συνεργασιών και συμμαχιών. Όμως οι συμμαχίες αυτές είναι δύσκολο να δημιουργηθούν και να εδραιωθούν σε βάθος χρόνου, και είναι επίσης πολύ εύκολο να αλλάξουν οι ισορροπίες. Όλα είναι ρευστά, ειδικά όταν στη Μέση Ανατολή υπάρχει το μέτωπο Χαμάς-Ισραήλ, το οποίο δεν γνωρίζουμε πώς θα εξελιχθεί. Γιατί ανά πάσα στιγμή μπορεί το μέτωπο αυτό να αναφλεγεί εκ νέου.
Ποια είναι σήμερα η πραγματική σχέση ΗΠΑ-Τουρκίας και ποια μηνύματα στέλνει η προεδρία Τραμπ προς τον Ερντογάν;
Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η Τουρκία υπήρξε ανέκαθεν κράτος στρατηγικού ενδιαφέροντος για τις ΗΠΑ. Δεν θα άφηναν ούτε τη Ρωσία ούτε και την Κίνα να έρθουν πιο κοντά. Παράλληλα, υφίστανται κρίσιμες ισορροπίες με το Ισραήλ, αλλά και με την Κύπρο και την Ελλάδα, κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ. Η Άγκυρα επιδιώκει να αναδειχθεί σε περιφερειακή δύναμη μέσω στρατηγικών τοποθετήσεων και επενδύσεων, τόσο στη Μέση Ανατολή όσο και στο πεδίο της διεθνούς διπλωματίας. Αναμφισβήτητα, διαθέτει προηγμένο τεχνολογικό υπόβαθρο, ιδίως στον τομέα των drones, τα οποία κατασκευάζει και διαθέτει σε διεθνές επίπεδο, όπως έχει αποδειχθεί και στην περίπτωση της Ουκρανίας.
Από εκεί και πέρα, η Τουρκία οφείλει να λαμβάνει διαρκώς υπόψη τις διεθνείς ισορροπίες. Αυτό που θα επιθυμούσαν οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι μια αλλαγή του status quo, ιδίως σε ό,τι αφορά την καλή γειτονία με την Ελλάδα, τη διακοπή της εξυπηρέτησης ρωσικών συμφερόντων και, κυρίως, τη μη απειλή της ασφάλειας του Ισραήλ. Παράλληλα, αναμένεται από την Άγκυρα να σέβεται τα θεμελιώδη δικαιώματα και να διατηρεί σχέσεις καλής γειτονίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση.
Αυτό που πρέπει να υπογραμμιστεί είναι ότι οι ισορροπίες παραμένουν εξαιρετικά λεπτές, λόγω και των δύο περιφερειακών πολέμων. Τόσο στη Μέση Ανατολή όσο και στη Μεσόγειο, η στάση της προεδρίας Τραμπ είναι σταθερή, με ισχυρή -ακόμη και στρατιωτική- σύμπραξη με το Ισραήλ, με στόχο τη διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής ασφάλειας, ενώ παράλληλα επιδιώκεται η διατήρηση των υφιστάμενων ισορροπιών μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας.
Βέβαια, η υπογραφή των ενεργειακών συμφωνιών έχει αναβαθμίσει τον ρόλο της Ελλάδας τόσο στα Βαλκάνια και την Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και στη Μεσόγειο, γεγονός που καθιστά απολύτως αναμενόμενη μια προσπάθεια αντίδρασης από πλευράς Τουρκίας.
Είναι καίριας σημασίας επίσης να δούμε και το πώς η μετεξέλιξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα μπορούσε πιθανώς να επηρεάσει τις σχέσεις του μπλοκ με την Τουρκία, καθότι η Τουρκία διαθέτει έναν ισχυρότατο στρατό. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Γερμανία εμφανίζονται διατεθειμένες να επενδύσουν έως και 800 δισ. ευρώ τα επόμενα χρόνια στην αμυντική θωράκιση. Αυτή η αλλαγή στρατηγικής και στάσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με στόχο την προάσπιση των εθνικών της συμφερόντων και των συνόρων της, ενδέχεται να μεταβάλει και την ισορροπία στις σχέσεις με την Τουρκία, καθώς υπάρχει το ενδεχόμενο οι δύο πλευρές να αρχίσουν να αντιλαμβάνονται η μία την άλλη ως πιθανή απειλή.
Θεωρείτε ότι μπορεί να υπάρξει μία τέτοια διάσταση;
Θεωρώ ότι όταν μια πλευρά εξοπλίζεται -οποιαδήποτε πλευρά και για οποιονδήποτε λόγο- ο εξοπλισμός αυτός παραμένει εξοπλισμός και, ως εκ τούτου, μπορεί να εκληφθεί ως εν δυνάμει απειλή. Βεβαίως, αυτό εξαρτάται από την οπτική με την οποία το αξιολογεί κανείς και από τη θέση από την οποία το προσεγγίζει.
Με αυτή τη λογική, εκτιμώ ότι η στρατηγική απόφαση για την επένδυση περίπου 800 δισ. ευρώ στην οργάνωση μιας εκτεταμένης αμυντικής θωράκισης μέσω του συστήματος SAFE -στο οποίο η Τουρκία δεν συμμετέχει, σε αντίθεση με την Ελλάδα- ενδέχεται να διαμορφώσει νέες προοπτικές στις σχέσεις της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Όλα αυτά, σε συνδυασμό και με τον τρόπο με τον οποίο θα τερματιστεί, όταν αυτό συμβεί, ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος, αποτελούν κρίσιμους παράγοντες που μπορούν να μεταβάλουν συνολικά τη γεωπολιτική σκακιέρα στα Βαλκάνια και στην Ανατολική Μεσόγειο.
Ποιος θα μπορούσε να είναι ο αντίκτυπος όλων αυτών στα ελληνοτουρκικά;
Οποιαδήποτε μεταβολή και να υπάρξει στη συμπεριφορά της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή της Τουρκίας έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Άγκυρα έχει ως σταθερή στρατηγική το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας». Άρα, οι σχέσεις Ελλάδας και Τουρκίας θα περάσουν από αρκετά στάδια, τα οποία μπορεί να είναι στάδια υψηλής έντασης και αντιπαλότητας - όχι σύγκρουσης απαραίτητα. Από την άλλη μπορούν να είναι μέχρι και φιλικές. Πολλά εξαρτώνται από το πώς θα «κλειδώσει» η εξίσωση του ρωσο-ουκρανικού πολέμου. Το δεδομένο σε κάθε περίπτωση είναι ότι ο Ερντογάν προσπαθεί να δείξει πως η Τουρκία είναι μια ισχυρή περιφερειακή ισχυρή δύναμη και οι διεκδικήσεις στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο δεν θα πάψουν να υπάρχουν.
* Ο Δρ. Αθανάσιος Η. Μποζίνης είναι Επίκουρος Καθηγητής «Παγκόσμιας Πολιτικής Οικονομίας και Νέων Τεχνολογιών - Βιοασφάλειας», Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Μέλος Επιστημονικού Συμβούλιου Ανάλυσης Υβριδικών Απειλών στην Εθνική Αρχή Κυβερνοασφάλειας - Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης
