Ήχοι από το ραδιόφωνο και αφιερώματα στο διαδίκτυο και την τηλεόραση εμπλουτισμένα με αρχειακό υλικό επαναφέρουν το γεγονός στη θύμηση. Η αναφώνηση «Εδώ Πολυτεχνείο» από τον ραδιοσταθμό των φοιτητών, φωτογραφίες με αυτούς επάνω στην πύλη του Πολυτεχνείου και ένα βίντεο με το τανκ να τη ρίχνει και να πατά επάνω της, ματώνουν τη στιγμή.
Σήμερα, 52 χρόνια μετά το γεγονός, η πύλη στέκει εκεί, χάμω, σιωπηλός μάρτυς· καθώς, «πάνω σε τούτη την πεσμένη πόρτα δώσαμε ξανά τον όρκο – όρκο της νιότης, της ζωής, της λευτεριάς, όρκο του ονείρου και της πράξης» όπως γράφει ο Γιάννης Ρίτσος στην «Πόρτα του Πολυτεχνείου». Οι στίχοι του αυτοί, μόλις λίγοι από τους εκατοντάδες που γράφθηκαν, και από άλλους λογοτέχνες, για κείνα τα παιδιά που στάθηκαν επάνω στην πύλη με αντίσταση τα σώματά τους.
Πηγή φωτ.: Facebook
Ήταν «ωραία παιδιά, με τα μεγάλα μάτια σαν εκκλησίες χωρίς στασίδια./ Ωραία παιδιά, δικά μας, με τη μεγάλη θλίψη των αντρείων,/ Αψήφιστοι, όρθιοι στα προπύλαια, στον πέτρινο αέρα» (από «16 και 17 Νοέμβρη 1973», Γ. Ρίτσου), διατρανώνοντας το συλλογικό αίτημα για «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία». Το σύνθημα αυτό διακρίνουμε – εάν εστιάσουμε – σε πανό το οποίο κρατούν φοιτητές που έχουν γίνει άγγελοι, στο επάνω μέρος της σύνθεσης του πίνακα του Μάριου Βατζιά, «Πολυτεχνείο» (1975, συλλογή Εθνικής Πινακοθήκης), όπου αφηγείται το γεγονός του τίτλου του έργου σε οργανωμένες ζώνες, συνδυάζοντας την καταγραφή, το ντοκουμέντο και την υπερβατικότητα.
Οι φοιτητές που έγιναν άγγελοι αποτυπωμένοι στην επάνω σύνθεση, στην ακριβώς προηγούμενη βρίσκονται στην αγκαλιά των αγγέλων τη νύχτα του συμβάντος, ενώ το ιχνό κόκκινο διάγραμμα της πύλης επάνω σε αυτή υπογραμμίζει τη βαρβαρότητα της κατεύθυνσης του μηχανοκίνητου προς την ανθρωπο-ντυμένη κεντρική πύλη. Η κίνηση του τανκ αποτυπώνεται στο κάτω μέρος της σύνθεσης όπου, σαν ντοκουμέντα παρατίθενται σκηνές από τα γεγονότα των – τότε – ημερών.
Μάριος Βατζιάς, «Πολυτεχνείο» (1975), Βινυλικό σε μουσαμά, 194,6 x 194,8 εκ. @ Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, φωτ.: Σταύρος Ψηρούκης
Το ασπρόμαυρο κάτω μέρος της σύνθεσης χαρακτηρίζεται από ένταση, η δε επιγραφή «1973 ΝΟΕΜΒΡΗΣ» πλαισιώνει όλα τα γεγονότα της εξέγερσης που ξεκίνησε στις 14 Νοεμβρίου 1973 με την κατάληψη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, από φοιτητές και σπουδαστές, κλιμακώθηκε σε αντιδικτατορική εξέγερση στην οποία ενσωματώθηκαν μετέπειτα πολίτες.
Η ένταση που οπτικοποιείται στο κάτω μέρος της σύνθεσης και η σιωπή ανάμεικτη με άλλα συναισθήματα μετά το συμβάν, διαχέουσα στα δύο υπόλοιπα μέρη, θέτουν επιτακτικά το ερώτημα ποια είναι τα συναισθήματα καθενός από εμάς σε κάθε τέτοια επέτειο και εάν χρήζει να είναι Νοέμβριος για να ανακαλούμε τα γεγονότα. Η λογοτεχνία «δίνει το παρών», ο αντίκτυπος αποτυπώνεται μέσα από τις σελίδες της ελληνικής ποίησης και πεζογραφίας όπως των Γιώργου Χειμωνά, Θανάση Βαλτινού, Μάρως Δούκα, με βαθύ το αίτημα της ανθρωπιάς και της δικαιοσύνης.
Φοιτητές με σημαίες και πανό με αντι-αμερικανικά και αντι-κυβερνητικά συνθήματα κατά την κατάληψη του Πολυτεχνείου στο κέντρο της Αθήνας στις 15 Νοεμβρίου 1973. (AP Photo)
«Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος/ δεν θα πάψεις ούτε στιγμή ν’ αγωνίζεσαι/ για την ειρήνη και το δίκιο» γράφει ο Τάσος Λειβαδίτης και η Λένα Παππά αποτυπώνει «στους σκοτωμένους σπουδαστές του Νοεμβρίου» για «Μάτια κλειδωμένα, χέρια παγωμένα» καθώς «κείτεται -δεκαοχτώ χρονώ ήτανε δεν ήτανε- για να έχω εγώ πουλιά-φτερά στα χέρια μου,/ και συ στο σπιτάκι σου,/ μια γλάστρα με βασιλικό στο πεζουλάκι/ και τα παιδιά μας ξένοιαστα να χτίζουνε το μέλλον».
Ποιο μέλλον προδιαγραφόταν τότε, στα γεγονότα των ημερών του Πολυτεχνείου, και ποιο σήμερα; «Φοβάμαι/ τους ανθρώπους που εφτά χρόνια/ έκαναν πως δεν είχαν πάρει χαμπάρι/ και μια ωραία πρωία –μεσούντος κάποιου Ιουλίου– /βγήκαν στις πλατείες με σημαιάκια κραυγάζοντας/ ''Δώστε τη χούντα στο λαό'' […] Φοβάμαι, φοβάμαι πολλούς ανθρώπους» γράφει ο Μανόλης Αναγνωστάκης στο ποίημά του «Φοβάμαι». Διότι, η σκέψη απώλειας των ελευθεριών προξενεί φόβο, όπως και η πραγματικότητα ύπαρξης δικτατορικών καθεστώτων ανά τον κόσμο – αυτών που δεν διστάζουν να «γράψουν» με τις πρακτικές τους, στα ανθρώπινα σώματα, την τιμωρία, ειδεμή στα νεαρά σώματα που επιθυμούν να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους.
Πηγή φωτ.: Facebook/ Υπουργείο Πολιτισμού
Το τραύμα της πτώσης της πύλης και των νεαρών σωμάτων που μάτωσαν παραμένει νωπό 52 χρόνια μετά, υπενθυμίζοντας πως η δημοκρατία είναι μία έννοια εύθραυστη και συνεπώς εύκολα καταρρέουσα, και οι ελευθερίες του ανθρώπου το πρώτο θύμα των δικτατορικών καθεστώτων. «Ήταν μια λέξη μοναχά ελευθερία» (από το «Γελαστό παιδί», Μ. Λοΐζος) και παραμένει αυτή η λέξη σε έναν κόσμο που σπα ασφυκτικά.
Κεντρική φωτ.: Τμήμα του έργου «Πολυτεχνείο» (1975, βινυλικό σε μουσαμά, 194,6x194,8 εκ.) του Μάριου Βατζιά © Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου/ Σταύρος Ψηρούκης
