Ένα αναγεννησιακό μάθημα ελευθερίας και σαρκασμού
Πιέτρο Αρετίνο, Το σχολείο της πορνείας, μτφρ. Γιώργος Μπαρουξής εκδ. Οξύ, σελ.152
Στην ιστορία της λογοτεχνίας υπάρχουν έργα που επιβίωσαν όχι χάρη στην αποδοχή τους από το κατεστημένο, αλλά λόγω της ικανότητάς τους να προκαλούν. Το Σχολείο της Πορνείας του Πιέτρο Αρετίνο είναι ακριβώς ένα τέτοιο κείμενο. Γραμμένο το 1536, σε μιαν εποχή που η Ρώμη βίωνε τις εντάσεις της Αναγέννησης, της πολιτικής διαφθοράς και των κοινωνικών ανακατατάξεων, το έργο δεν αρκείται σε μια περιγραφή ερώτων. Είναι μια σάτιρα που χρησιμοποιεί το σώμα και τη φωνή της εταίρας για να γκρεμίσει την υποκρισία της εξουσίας και να φωτίσει το αθέατο πρόσωπο της εποχής.
Η ελληνική έκδοση από τις εκδόσεις Οξύ (σειρά Απνευστί) μάς συστήνει το κείμενο σε προσεγμένη μετάφραση, που διατηρεί τη γλωσσική του οξύτητα και τον πικρό σαρκασμό του πρωτοτύπου.
Η μορφή είναι πλατωνική: ένας διάλογος ανάμεσα στη Νάνα, μια ηλικιωμένη εταίρα της Ρώμης, και τη νεαρή Πίπα, που μυείται στα μυστικά της «τέχνης». Αντί όμως για ιδεώδη αρετής ή φιλοσοφικής σοφίας, η «δασκάλα» μεταδίδει γνώσεις για την επιβίωση, για την απάτη, για τη γυμνή αλήθεια που δεν αποσιωπάτε στα βιβλία! Ο αναγνώστης γίνεται μάρτυρας μιας αντι-παιδαγωγίας, μιας παραμορφωμένης εκδοχής διδασκαλίας, που μέσα από την αθυροστομία και την ωμή ειλικρίνεια αναδεικνύει το ψέμα της κοινωνικής ηθικής.
Η Νάνα δεν μιλάει τη γλώσσα της υψηλής λογοτεχνίας, αλλά το ιδίωμα του δρόμου. Ο λόγος της είναι αποκαλυπτικός, δείχνει πως η εμπειρία της εταίρας κουβαλά γνώση εξίσου -ίσως και περισσότερο- έγκυρη από εκείνη που προσφέρουν οι θεολόγοι, οι ρήτορες ή οι άρχοντες.
Πίσω από την προκλητική επιφάνεια, το Σχολείο της Πορνείας είναι πρωτίστως ένα κοινωνικό σχόλιο. Η Ρώμη του 16ου αιώνα, με τη διαφθορά της παπικής αυλής, τις εσωτερικές έριδες και την εκρηκτική παρουσία των περιθωριακών στρωμάτων, καθρεφτίζεται στις σελίδες του έργου. Η πορνεία, θεσμός διαδεδομένος αλλά υποκριτικά καταδικασμένος, γίνεται εδώ αφορμή για να φωτιστεί η σκοτεινή πλευρά της ηθικής: οι ίδιοι που διακηρύσσουν την αρετή, είναι εκείνοι που συντηρούν και εκμεταλλεύονται την ακολασία.
Η Νάνα, με την ωμότητα της γλώσσας της, αποκαλύπτει αυτές τις αντιφάσεις. Το έργο λειτουργεί σαν καθρέφτης μιας κοινωνίας που χτίζεται πάνω στην υποκρισία. Έτσι από τη μία έχουμε τον «επίσημο» λόγο της αρετής, κι από την άλλη την καθημερινή πρακτική της απληστίας, της διαφθοράς και της εκμετάλλευσης.
Ο Αρετίνο υπήρξε γνωστός ως «μάστιγα των πριγκίπων» για την τολμηρή του πένα. Με το Σχολείο της Πορνείας επιτίθεται σε δύο μέτωπα: στη λογοτεχνική παράδοση του Πετραρχισμού και στην κοινωνική υποκρισία. Η γλώσσα του είναι εσκεμμένα υβριδική και ενώνει την καθημερινή ομιλία με αναφορές σε φιλολογικά πρότυπα, αποδομώντας τα. Αντί για τον εξιδανικευμένο έρωτα του Πετράρχη, προτάσσει τον ωμό ρεαλισμό της επιθυμίας. Αντί για την «καθαρότητα» της ερωτικής ιδεολογίας, προβάλλει τον σαρκασμό της πράξης.
Η Νάνα είναι «αντι-δάσκαλος», που μαθαίνει στην Πίπα και στον αναγνώστη ότι η αλήθεια δεν βρίσκεται στα βιβλία αλλά στην εμπειρία, και ότι η εμπειρία είναι πάντοτε απείθαρχη.
Για αιώνες το έργο θεωρείτο απλώς άσεμνο. Σήμερα όμως διαβάζεται διαφορετικά. Οι μελετητές βλέπουν σε αυτό μια πρώιμη μορφή κοινωνικής κριτικής που χρησιμοποιεί τη γυναικεία φωνή για να μιλήσει για θέματα εξουσίας, φύλου και σώματος. Η επιλογή του Αρετίνο να βάλει στο επίκεντρο την εταίρα (μια φιγούρα κοινωνικά περιθωριακή) προσφέρει ένα διαφορετικό βλέμμα πάνω στην Αναγέννηση. Μας δείχνει ότι δίπλα στα παλάτια και τις εκκλησίες υπήρχε ένας κόσμος που μιλούσε άλλη γλώσσα, πιο ωμή, αλλά αληθινή.
Η σύγχρονη φιλολογία αναγνωρίζει την αξία του κειμένου ως προδρομικού. Η ειρωνεία, η γλωσσική τόλμη και η αποδόμηση της παιδαγωγίας συνδέουν το έργο με νεότερες παραδόσεις της σάτιρας, της φεμινιστικής κριτικής και της μελέτης του περιθωρίου.
Το Σχολείο της Πορνείας δεν είναι εύκολο βιβλίο. Ο λόγος του είναι αθυρόστομος, οι σκηνές του σκληρές. Όμως η αξία του δεν βρίσκεται στο ερωτογραφικό στοιχείο, αλλά στο πώς χρησιμοποιεί την πρόκληση ως όπλο κοινωνικής κριτικής. Ο Αρετίνο δείχνει ότι η λογοτεχνία δεν χρειάζεται να ντύνεται με κοστούμια ευπρέπειας για να μιλήσει αληθινά και στιβαρά. Αντίθετα, η τόλμη και ο σαρκασμός είναι οι πιο ειλικρινείς μορφές λόγου απέναντι στην υποκρισία.
Στην ελληνική του μορφή, το βιβλίο λειτουργεί ως σπάνια ευκαιρία να γνωρίσει ο αναγνώστης έναν συγγραφέα που σφράγισε την Αναγέννηση με το θάρρος και την οξυδέρκειά του. Παρά τον μικρό του όγκο, είναι έργο που αφήνει ισχυρό αποτύπωμα όχι μόνο για την ιστορία της λογοτεχνίας, αλλά και για τη συζήτηση γύρω από το φύλο, την εξουσία και την ελευθερία του λόγου.
Το Σχολείο της Πορνείας του Πιέτρο Αρετίνο δεν είναι απλώς ένα «άσεμνο» ανάγνωσμα της Αναγέννησης. Είναι ένα έργο που αποκαλύπτει την κοινωνία του 16ου αιώνα με τολμηρό τρόπο, που υπονομεύει τη λογοτεχνική σύμβαση και προβάλλει τη φωνή του περιθωρίου ως φωνή αλήθειας. Σήμερα, χάρη στις εκδόσεις Οξύ, μπορούμε να το διαβάσουμε όχι μόνο ως μνημείο πρόκλησης, αλλά ως πολύτιμο μάθημα: ότι η λογοτεχνία οφείλει να είναι ειλικρινής, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει ότι θα είναι σκανδαλιστική.
*Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
