Έτγκαρ Κέρετ, Αυτόματη Διόρθωση, μτφρ. Χρυσούλα Παπαδοπούλου Εκδ. Καστανιώτη, σελ.: 224
Ο Έτγκαρ Κέρετ είναι από εκείνους τους συγγραφείς που κατόρθωσαν να φτιάξουν έναν εντελώς δικό τους χώρο στη σύγχρονη λογοτεχνία. Στη συλλογή Αυτόματη Διόρθωση επιστρέφει με τριάντα τρία σύντομα διηγήματα, που λειτουργούν περισσότερο σαν αστραπές παρά σαν ολοκληρωμένες αφηγήσεις. Είναι ιστορίες μικρές σε έκταση, αλλά μεγάλες σε πυκνότητα, ιστορίες που σε βάζουν κατευθείαν στο κέντρο του παράλογου, σε εκτοξεύουν προς το αστείο και το τρυφερό, και σε αφήνουν να ισορροπείς σε μια λεπτή γραμμή ανάμεσα στη συγκίνηση και την απορία. Η οικονομία της γραφής του είναι αξιοθαύμαστη: χωρίς καμία περιττή πρόταση, με διάλογο κοφτό και ύφος σχεδόν δημοσιογραφικό, καταφέρνει να χωρέσει στα λιγοστά αυτά κείμενα μια ολόκληρη εμπειρία ζωής.
Η «αυτόματη διόρθωση» του τίτλου, αυτό το εργαλείο που υποτίθεται πως μας λύνει τα χέρια αλλά συχνά μας οδηγεί σε παρεξηγήσεις, λειτουργεί ως αλληγορία. Ο Κέρετ δείχνει πως και η ίδια η ζωή μας μοιάζει με ένα πρόγραμμα που θέλει να μας φέρει στα μέτρα της. Να μας κάνει να μιλάμε «σωστά», να φερόμαστε «σωστά», να κινούμαστε μέσα σε συμβάσεις που άλλοι έχουν προγραμματίσει για μας. Κι όμως, οι χαρακτήρες του, οι μικροί αντι-ήρωες που πρωταγωνιστούν εδώ, αντιστέκονται. Με τον δικό τους παράλογο τρόπο, με την αφέλεια ή την εμμονή τους, με την εσωτερική τους τρέλα, ξεφεύγουν από τα πλαίσια. Δεν συμμορφώνονται. Αντιμετωπίζουν την πραγματικότητα σαν κάτι που μπορεί ανά πάσα στιγμή να ραγίσει και να αφήσει να φανεί από πίσω μια δεύτερη, πιο αλλόκοτη και ίσως πιο αληθινή πραγματικότητα.
Παράδειγμα χαρακτηριστικό είναι το διήγημα «Σκύλον αντί σκύλου», όπου η επιθετικότητα παίρνει τη μορφή μιας παιδικής ανταλλαγής σκύλων και μετατρέπεται σε παραβολή για τον φαύλο κύκλο της βίας. Η αθωότητα του σκηνικού κάνει ακόμα πιο σκληρή τη συνειδητοποίηση ότι ο άνθρωπος ζει παγιδευμένος σε μιαν αλυσίδα αντιποίνων από την οποία δεν ξέρει πώς να βγει. Σε άλλα κείμενα, ο συγγραφέας στήνει διαλόγους φαινομενικά γελοίους που, προτού προλάβεις να γελάσεις, σε χτυπούν με την αγωνία της μοναξιάς και της αδυναμίας να επικοινωνήσεις. Σαν να θέλει να δείξει ότι πίσω από κάθε αστείο υπάρχει μια τραγωδία, και πίσω από κάθε τραγωδία κρύβεται η δυνατότητα ενός χαμόγελου.
Ο Κέρετ δεν αποφεύγει την πολιτική, αλλά δεν ασχολείται ποτέ κατά μέτωπο μ’ αυτήν. Αντί για συνθήματα, αφήνει μια μόνιμη υποψία στο βάθος. Οι ήρωες μιλούν, ερωτεύονται, τσακώνονται, πάνε στο ψυγείο να πάρουν ένα αναψυκτικό, κι όμως πίσω από όλα αυτά νιώθεις το βάρος της χώρας τους, της ιστορίας τους, της αβεβαιότητας που τους συνοδεύει καθημερινά. Είναι σαν ένας υπόκωφος ήχος που δεν σβήνει ποτέ, ακόμα κι όταν η ιστορία εκτυλίσσεται στην ιδιωτική σφαίρα. Η Μέση Ανατολή, οι πόλεμοι, η απειλή της βίας είναι εκεί, σαν σκιά που πέφτει πάνω από τα πιο αθώα στιγμιότυπα.
Τα διηγήματα του Κέρετ ξεκινούν σαν ανέκδοτα και καταλήγουν σε υπαρξιακούς στοχασμούς, είναι μικρές φάρσες που ξαφνικά γίνονται καθρέφτες μιας ολόκληρης εποχής. Κι αυτό είναι ίσως το πιο γοητευτικό στοιχείο του συγγραφέα: η ικανότητά του να μετατρέπει το ασήμαντο σε ουσιώδες, το ευτελές σε συγκλονιστικό, το αστείο σε αληθινά σπαρακτικό.
Η Αυτόματη Διόρθωση μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους. Μπορείς να «καταναλώσεις» τα διηγήματα σαν σνακ, μέσα σε λίγα λεπτά, και να προχωρήσεις παρακάτω. Αλλά η αλήθεια είναι πως το βιβλίο δεν λειτουργεί έτσι. Κάθε ιστορία χρειάζεται χρόνο να αφομοιωθεί, σαν δυνατό ποτό που σε καίει καθώς κατεβαίνει. Όσο πιο ουσιαστικά εστιάζεις στα κείμενα, τόσο πιο καθαρά βλέπεις το νήμα που τα συνδέει: την εμμονή να μιλήσουν για τη ζωή μέσα στις ρωγμές της, για τη γλώσσα που δεν υπακούει, για τον άνθρωπο που επιμένει να ξεφεύγει από τα καλούπια.
Με αυτή τη συλλογή ο Κέρετ δείχνει έναν συγγραφέα ώριμο και σίγουρο για τα μέσα του. Δεν ενδιαφέρεται πια να εντυπωσιάσει απλώς με το παράδοξο· ενδιαφέρεται να αποστάξει την ουσία, να αφήσει την αφήγηση γυμνή, να αναδείξει το βάθος που μπορεί να κρύβεται σε τρεις σειρές. Το χιούμορ του παραμένει, αλλά είναι πιο μελαγχολικό, πιο κοντά σε μια σοφία που δεν φωνάζει αλλά κυριαρχεί.
Η θέση του Κέρετ στη σημερινή λογοτεχνία είναι ιδιαίτερη. Δεν προσιδιάζει στον αμερικανικό μινιμαλισμό ούτε στην ευρωπαϊκή παράδοση του διηγήματος. Είναι παιδί μιας χώρας σε διαρκή κρίση, με μια φαντασία που επιμένει να βλέπει τον κόσμο μέσα από το βλέμμα του παιδιού. Οι ιστορίες του είναι σπινθήρες σε έναν σκοτεινό ουρανό, μικρά παράθυρα που ανοίγουν για λίγο και ύστερα κλείνουν αφήνοντας πίσω τους ένα ερωτηματικό.
Η Αυτόματη Διόρθωση είναι τελικά μια συλλογή για το πώς επιβιώνουμε μέσα στον παραλογισμό της εποχής μας. Για το πώς γελάμε ενώ ταυτόχρονα πονάμε. Για το πώς τα πιο μικρά κείμενα μπορούν να
γεννήσουν τις πιο μεγάλες σκέψεις. Ένα βιβλίο που πρέπει να το αφήνεις να σε ...διακόπτει, να σου χαλάει τη ροή της ημέρας σου, όπως ακριβώς κάνει και η αυτόματη διόρθωση στο κινητό μας: διορθώνει κάτι, χαλάει κάτι άλλο, αλλά στο τέλος μας αναγκάζει να δούμε τον εαυτό μας με άλλο μάτι.
*Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
