Το βλέμμα στο ράφι
Προτάσεις για όσα διαβάζονται σήμερα
Καθρέφτης χωρίς αντανάκλαση
Βασίλης Παπαθεοδώρου, Χωρίς φίλτρο, εκδόσεις Bell, σελ.: 246
Η τελευταία φορά που έγραψα για βιβλίο του Βασίλη Παπαθεοδώρου ήταν για «Τη νύχτα που έσβησαν τ’ αστέρια», ένα έργο που επανακυκλοφορεί από τις εκδόσεις Bell, ταυτόχρονα με το ολοκαίνουργιο μυθιστόρημά του, για το οποίο θα μιλήσουμε σ’ αυτό το σύντομο κριτικό σημείωμα.
Τότε είχα γράψει πως «πρόκειται για ένα σύγχρονο μυθιστόρημα γραμμένο με πηγαία αφηγηματική μαεστρία και βαθύτητα, που δεν εξωραΐζει ούτε απλοποιεί τον πολυσύνθετο και απαιτητικό κόσμο των νέων και, κυρίως, δεν ενδίδει στις μυθοποιημένες αντιλήψεις περί νεότητος, αποφεύγοντας επιμελώς την ολισθηρότητα της ηθικολογίας και τον πειρασμό της νουθεσίας».
Λίγο αργότερα, ο συγγραφέας βίωσε μια οδυνηρή προσωπική περιπέτεια, από εκείνες που φέρνουν τον άνθρωπο στις εσχατιές της ύπαρξης του και ανακαλύπτει ότι διαθέτει δυνάμεις να ξαναγεννηθεί, έχει κουράγιο να πάρει πίσω τη ζωή του, τραυματισμένη αλλά δυνατότερη. Αυτή η δύσκολη περιπέτεια βρήκε δημιουργική διέξοδο στη γραφή του, στον δικό του οικείο κόσμο. Εξήλθε νικητής, μα, όπως συμβαίνει πάντα ύστερα από τέτοιες δοκιμασίες, όχι ο ίδιος. Το σημειώνω αυτό, γιατί διαβάζοντας το νέο του μυθιστόρημα, είναι κάτι που νιώθεις να αιωρείται σε κάθε σελίδα. Ο Βασίλης Παπαθεοδώρου γύρισε στο κόσμο διαφορετικός: την φρίκη που έζησε δεν την έκανε παράπονο, αλλά γνώση· δεν την μετέτρεψε σε θυμό, αλλά σε σοφία.
Ο Βασίλης Παπαθεοδώρου, με το νέο του βιβλίο Χωρίς φίλτρα, στήνει έναν τολμηρό καθρέφτη μπροστά στην κοινωνία της ψηφιακής επιφάνειας και δεν αφήνει κανέναν να κοιτάξει ατιμώρητος. Από την πρώτη σκηνή, το θρίλερ ενός παιδιού που βλέπει τους γονείς του να δολοφονούνται, μέχρι τη βύθιση σ’ ένα παρόν διαποτισμένο από τα social media, ο συγγραφέας επινοεί έναν αφηγηματικό μηχανισμό όπου το «παλιά» και το «σήμερα» δεν απέχουν παρά ένα scroll. Το έγκλημα, η ταυτότητα, η επιθυμία, η απώλεια και η ψευδαίσθηση της αυτοπροβολής ενώνονται σε μια γραφή καθαρή, χειρουργική, που δεν χαρίζεται στην εποχή της.
Ο βραβευμένος συγγραφέας με διαδρομή που έχει διασχίσει την εφηβική και τη λογοτεχνία ενηλίκων, εδώ βρίσκεται στην πιο ώριμη στιγμή του, παραδίδοντάς μας ένα μυθιστόρημα που ξεπερνά τη θεματολογία του διαδικτύου και εξετάζει κάτι πολύ βαθύτερο, τη διαφθορά της ματιάς. Ο νεαρός Άρης, πρωταγωνιστής της σύγχρονης αφήγησης, είναι παιδί μιας γενιάς που μεγάλωσε με το κινητό στο χέρι και το βλέμμα στραμμένο στην αντανάκλασή της. Η ανάγκη του για αναγνώριση γίνεται εξάρτηση, το σώμα του γίνεται προϊόν, η ιδιωτικότητα μετατρέπεται σε νόμισμα. Η άλλη γραμμή της αφήγησης, αυτή του 1999, χτίζει τη σιωπηλή ιστορία ενός κοριτσιού που είδε τον κόσμο της να καταρρέει μέσα σε μια νύχτα. Δύο ιστορίες που φαίνονται ασύνδετες, ώσπου ο συγγραφέας τις διασταυρώνει με έναν τρόπο σχεδόν αναπόφευκτο, σαν να επρόκειτο για δύο pixels που επιτέλους συμπίπτουν στο ίδιο κάδρο.
Η δύναμη του βιβλίου δεν βρίσκεται μόνο στην πλοκή, αλλά στην ηθική του πυκνότητα, καθώς ο συγγραφέας δεν πέφτει στην παγίδα της εύκολης λύσης Η δύναμη του βιβλίου δεν βρίσκεται μόνο στην πλοκή, αλλά στην ηθική του πυκνότητα, καθώς ο συγγραφέας αποφεύγει την εύκολη λύση, για αυτό εκθέτει αντί να δικάζει.
Το βλέμμα του που θυμίζει τη νηφαλιότητα του κινηματογραφικού φακού, είναι ψυχρό, αντικειμενικό, κι όμως εμποτισμένο από μια υποδόρια οδύνη για το πώς η αθωότητα μετατρέπεται σε περιεχόμενο. Οι διάλογοι είναι αυθεντικοί, τα ψηφιακά ίχνη ρεαλιστικά, η ψυχολογία των εφήβων εντυπωσιακά ακριβής. Η γλώσσα του, λιτή και αιχμηρή, κόβει εκεί που πονάει, στην ψευδαίσθηση ότι, πίσω από κάθε like, υπάρχει επικοινωνία.
Το Χωρίς φίλτρα είναι βιβλίο που μοιάζει να γράφτηκε μέσα στην ίδια τη ροή των δεδομένων. Ο ρυθμός του είναι αλγόριθμος, η πρόζα του, μια τελετουργία αποκαθήλωσης της οθόνης. Ο Παπαθεοδώρου δείχνει ότι το πραγματικό δράμα δεν είναι η βία ή το έγκλημα, αλλά η απώλεια της εσωτερικής ζωής, η στιγμή που η εικόνα παύει να είναι αντανάκλαση και γίνεται το μόνο που απομένει.
Κι εδώ ακριβώς βρίσκεται και η επικαιρότητα του βιβλίου καθώς επικεντρώνει τη ματιά του στο μεγάλο πρόβλημα μιας εποχής που βρέθηκε απροετοίμαστη απέναντι στην ίδια της την ψηφιακή επινόηση. Οι κοινωνίες, παραδομένες στην ακατάπαυστη ροή των δεδομένων, στέκουν αμήχανες μπροστά στη νέα εξάρτηση, εκεί όπου η τεχνολογία δεν λειτουργεί πια ως εργαλείο, αλλά ως καθρέφτης που μας απορροφά. Το Χωρίς φίλτρα γίνεται έτσι ένα από τα πιο σύγχρονα ελληνικά μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων, γιατί μιλά για τον κόσμο που ήδη ζούμε, αλλά δεν έχουμε ακόμη το θάρρος να αντικρίσουμε.
Στην ουσία, αυτό το μυθιστόρημα είναι μια σπουδή πάνω στη σύγχρονη ενοχή: την ενοχή του θεατή, του γονιού, του παιδιού, του ίδιου του θεάματος. Κι αν στο τέλος μένει μια πικρή αίσθηση, είναι γιατί το βιβλίο δεν αναζητά τη λύτρωση, αλλά την επίγνωση. Πράγμα που σημαίνει ότι ο καθρέφτης, πια, δεν έχει τίποτα να δείξει πέρα από την απουσία μας.
Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
