Μια αλληγορία για τον άνθρωπο, τη φύση και τη ψευδαίσθηση του ελέγχου
Εμίλ Ζολά, Η Πλημμύρα, μτφρ. Μανώλης Πιμπλής, εκδ.Οξύ ,σελ.:72
Στη σύντομη νουβέλα Η Πλημμύρα (La Crue, 1880), ο Εμίλ Ζολά συμπυκνώνει σε λίγες σελίδες όλη τη μεταφυσική τραγωδία της φυσιοκρατικής του σκέψης. Μακριά από τα γνωστά, πολυσύνθετα μυθιστορήματα της σειράς Les Rougon-Macquart, εδώ ο συγγραφέας αποδεικνύει πως η συντριβή του ανθρώπου δεν χρειάζεται πολλούς τόμους·, χρειάζεται μόνο ένα ποτάμι που ξεχειλίζει, έναν πατέρα που αφηγείται και έναν κόσμο που δεν υπακούει πια στις ανθρώπινες λογικές.
Μια απλή ιστορία φυσικής καταστροφής γίνεται η παραβολή για την ευθραυστότητα της ευτυχίας και την αδυναμία του ανθρώπου να ορίσει τη μοίρα του. Ο αφηγητής, ο εβδομηντάχρονος Λουί Ρουμπιέ, περιγράφει με ηρεμία τη ζωή μιας πατριαρχικής οικογένειας που ζει σε πλήρη ευημερία , ώσπου, μέσα σε λίγες ώρες, ο ποταμός Γαρούνας καταπίνει όλη τους την ύπαρξη. Ό,τι χτίστηκε με κόπο, καταλύεται μέσα σε ένα βράδυ. Η ευλογία της γης μετατρέπεται σε κατάρα του νερού. Ο Ζολά μέσα από τη δραματική πλοκή ενδιαφέρεται για τη μεταμόρφωση της ευτυχίας σε φρίκη, για εκείνη την οριακή στιγμή όπου η φύση αποκαλύπτει την αδιαφορία της απέναντι στον ανθρώπινο σχεδιασμό.
Η γλώσσα του είναι απλή, σχεδόν απογυμνωμένη από ρητορική. Αλλά Μέσα στην απλότητά της γλώσσας διακρίνεται μια θαυμαστή μουσικότητα , σαν να έχει ήδη αρχίσει να φουσκώνει το νερό μέσα στις λέξεις. Ο Ζολά γράφει με κινηματογραφική καθαρότητα: η αφήγηση ξεκινά με τον ήλιο, με το φως, με τη γαλήνη ενός απογεύματος όπου προοδευτικά, το φως σβήνει, η ησυχία μετατρέπεται σε βουητό, και η γη, κυριολεκτικά, ανοίγει. Εδώ ο Ζολά υπονομεύει ολόκληρη τη ρομαντική ιδέα του φωτός ως αλήθειας.Αυτή η μετάβαση από την ειρήνη στην αποκάλυψη είναι η μεγάλη του δεξιοτεχνία: το ποτάμι δεν εισβάλλει απλώς στο χωριό, εισβάλλει στο κείμενο.
Οικογενειακός μικρόκοσμος και συλλογική μοίρα
Ο Ρουμπιέ αφηγείται το τέλος της οικογένειάς του σαν να κρατά ημερολόγιο προτού πνιγεί. Η φωνή του, ήρεμη και περήφανη, θυμίζει τις μαρτυρίες των αρχαίων τραγωδιών που ο ήρωας γνωρίζει πως η καταστροφή είναι αναπότρεπτη, μα συνεχίζει να την περιγράφει με ακρίβεια, σαν να επιτελεί τελετουργία. Η πατριαρχική του βεβαιότητα, ότι ο Θεός προστατεύει τους τίμιους, ότι η ευτυχία κερδίζεται με τον μόχθο, διαλύεται μπροστά στην τυφλή βία της φύσης.
Η πλημμύρα γίνεται έτσι μια κοσμική δοκιμασία της ανθρώπινης ύβρεως. Ο Ζολά, αν και ορθολογιστής και θεμελιωτής του φυσιοκρατικού ρεαλισμού, εδώ παραχωρεί θέση σε ένα σχεδόν μεταφυσικό στοιχείο: το ποτάμι ως μοίρα, ως εκδίκηση της φύσης απέναντι στον ανθρώπινο ναρκισσισμό. Η οικογένεια του Ρουμπιέ, που πίστεψε πως ευλογήθηκε από τον Θεό επειδή δούλεψε σκληρά, πληρώνει το τίμημα της πίστης στην αιώνια ασφάλεια.
Η φύση ως αδιαπραγμάτευτη δύναμη
Ο Ζολά είχε γράψει πως ο άνθρωπος είναι «ένα κομμάτι της φύσης που υποφέρει επειδή νομίζει πως είναι κάτι άλλο». Στην Πλημμύρα το αποδεικνύει με τραγικό τρόπο. Το ποτάμι δεν είναι απλώς ένα φυσικό φαινόμενο: είναι η ίδια η αλήθεια του φυσιοκρατικού σύμπαντος, όπου η βιολογική, κοινωνική και φυσική μοίρα συμπλέκονται χωρίς διαφυγή. Η αθώα πλημμύρα γίνεται συμβολικό σχόλιο για κάθε είδους κοινωνική και ηθική υπεροψία, η φύση θυμίζει στον άνθρωπο την ταπεινή του θέση μέσα στο σύνολο των πραγμάτων.
Ο συγγραφέας όμως δεν είναι αδιάφορος απέναντι στην ανθρώπινη οδύνη. Αντιθέτως, αποδίδει στους ήρωες του μια απροσδόκητη ευγένεια μέσα στην απελπισία. Η σκηνή όπου η οικογένεια ανεβαίνει στη στέγη, περιμένοντας τη σωτηρία που δεν θα έρθει ποτέ, είναι μια από τις πιο συγκλονιστικές στην ευρωπαϊκή μικρή φόρμα του 19ου αιώνα. Δεν υπάρχει μελοδραματισμός , μόνο η σιωπή του φόβου, η ψευδαίσθηση ελπίδας, η πτώση στο αναπόφευκτο. Στο τέλος, η επιβίωση ενός μόνο ανθρώπου μοιάζει περισσότερο με κατάρα παρά με σωτηρία καθώς επωμίζεται το βάρος της μνήμης που πρέπει να φέρει για όλους τους νεκρούς.
Από τον 19ο αιώνα στην εποχή της κλιματικής κρίσης
Διαβάζοντας τη Πλημμύρα σήμερα, το έργο αποκτά απροσδόκητη επικαιρότητα. Ο Ζολά, χωρίς να το γνωρίζει, περιγράφει την πρώτη λογοτεχνική εικόνα μιας οικολογικής καταστροφής. Ο άνθρωπος του 19ου αιώνα, περήφανος για την πρόοδο και τη βιομηχανία του, συναντά τα φυσικά όρια της κυριαρχίας του , όπως ακριβώς ο άνθρωπος του 21ου αιώνα συναντά τα όρια του πλανήτη. Η γη, ο αέρας, τα νερά, που κάποτε θεωρούσαμε πηγές ευφορίας, επιστρέφουν σήμερα με τη μορφή πλημμυρών, πυρκαγιών και θεομηνιών.
Η πλημμύρα του Ζολά είναι προφητεία, η φύση δεν τιμωρεί, απλώς ισορροπεί. Και ο άνθρωπος που νόμιζε πως κατέχει τα πάντα, καταλήγει θεατής της ίδιας του της ασημαντότητας. Ο Ρουμπιέ είναι ο κάθε σύγχρονος πολίτης που πίστεψε ότι οι νόμοι, τα φράγματα και οι πολιτικές επαρκούν για να τιθασεύσουν την ύλη. Η γη όμως έχει τον δικό της χρόνο, και η σιωπή της είναι πάντοτε πιο μακρόβια από τις κραυγές μας.
Η τέχνη του Ζολά –ανάμεσα στην επιστήμη και τη συγκίνηση
Αυτό που καθιστά το κείμενο μοναδικό είναι η ένωση του επιστημονικού βλέμματος με την ποιητική συγκίνηση. Ο Ζολά παρατηρεί με τη ματιά ενός ερευνητή, αλλά γράφει με την καρδιά ενός μάρτυρα. Η φυσιοκρατία του δεν είναι ψυχρή και λειτουργεί σαν μια ηθική της παρατήρησης, μια απόπειρα να συλλάβει την ουσία της ζωής όπως αυτή εκδηλώνεται , στη φύση, στο πάθος, στην απώλεια.
Η Πλημμύρα μπορεί να θεωρηθεί ένα μικρό αριστούργημα της πυκνότητας, χωρίς περιττά διαλείμματα, χωρίς φιλοσοφικές παρεκβάσεις, λειτουργεί σαν παραβολή για την ύβρη και τη μετάνοια, σαν ένα κοσμικό «βιβλίο του Ιώβ» γραμμένο με τη γλώσσα του ρεαλισμού.
Η αξία της σημερινής ανάγνωσης
Η αφήγηση του Ζολά απαιτεί γλώσσα διαφανή ,εκεί όπου η δύναμη δεν βρίσκεται στις λέξεις αλλά στην ακινησία ανάμεσά τους. Στην ελληνική της μορφή, η Πλημμύρα μας επιτρέπει να νιώσουμε τον παλμό της γαλλικής πεδιάδας σαν να είναι δικός μας: το βουητό του ποταμού γίνεται η φωνή της συλλογικής μας ενοχής απέναντι στη φύση και στον εαυτό μας.
Σήμερα, που ο άνθρωπος ζει ξανά υπό το καθεστώς του φόβου , από την κλιματική απειλή μέχρι την τεχνητή υπερπραγματικότητα, το διήγημα του Ζολά αποκτά σχεδόν ηθικό χαρακτήρα. Θυμίζει ότι καμία πρόοδος δεν είναι ασφαλής, ότι ο πολιτισμός είναι ένα σπίτι χτισμένο κοντά στο ποτάμι. Και πως η πραγματική μας δύναμη ίσως δεν βρίσκεται στο να αποτρέπουμε τις πλημμύρες, αλλά στο να μπορούμε να τις αφηγηθούμε – όπως ο γέρος Ρουμπιέ, που σώζει τουλάχιστον τη μνήμη μέσα από τον λόγο του.
Η Πλημμύρα είναι ένα κείμενο για την ανθρώπινη ματαιότητα, αλλά και για τη σιωπηλή αξιοπρέπεια μπροστά στο τέλος. Ο Ζολά, με τη νηφαλιότητα ενός αυτόπτη μάρτυρα, γράφει μια λιτή και σπαρακτική τραγωδία του 19ου αιώνα. Και όταν κλείνει το διήγημα, νιώθεις ότι η πλημμύρα συνεχίζει: αυτή τη φορά μέσα μας.
Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
