Λόγο εκφέρουν τα έργα τέχνης και την ψυχή ταξιδεύουν, τα ίδια όμως τα έργα κάνουν τα δικά τους ταξίδια και παρουσιάζονται σε χώρους τέχνης προκειμένου να προσφέρουν πνευματικές περιηγήσεις σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Κάπως έτσι, «Η κόκκινη σημαδούρα» (1895) του Γάλλου νεοϊμπρεσιονιστή Πωλ Σινιάκ (Paul Signac, 1863-1935) που είχε για πρώτη φορά εκτεθεί στην Ελλάδα το 1980, στην Εθνική Πινακοθήκη, επέστρεψε στη χώρα μας 44 χρόνια μετά.
Το πλαίσιο είναι διαφορετικό: τότε, το 1980, είχε φτάσει στην Ελλάδα μαζί με άλλα έργα από τα μουσεία της Γαλλίας, σε μια ευγενική χειρονομία της Γαλλίας καθώς η χώρα μας θα γινόταν μέλος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας. Εν έτει 2024, το έργο του Σινιάκ «αγκυροβόλησε» εκ νέου και προσωρινά στην Ελλάδα και παρουσιάζεται με ακόμη 54 έργα νεοϊμπρεσιονιστών στο Ίδρυμα Γουλανδρή, στην έκθεση «Ο Νεοϊμπρεσιονισμός στα χρώματα της Μεσογείου».
Το εκθεσιακό γεγονός είναι ένα ολοκληρωμένο αφιέρωμα στο κίνημα του νεοϊμπρεσιονισμού των ετών μεταξύ 1891 και 1914 με έμφαση στην περιοχή της Μεσογείου, διοργανώνεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε συνεργασία με μεγάλα μουσεία της Ευρώπης και ιδιώτες συλλέκτες. Κι αυτή τη φορά, η Γαλλία έχει τη συμβολή της· καθότι η έκθεση, εκτός του ότι δανείζεται τα έργα από φορείς της Γαλλίας (καθώς και έναν της Μ. Βρετανίας, και ακόμη έναν από το Λουξεμβούργο), τελεί υπό την αιγίδα του Γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού.
Πρόκειται για μία «έκθεση δύσκολη στη διοργάνωση, απαιτητική στις τεχνικές προδιαγραφές και η προετοιμασία της διήρκησε τρία χρόνια», όπως επεσήμανε η Μαρία Κουτσομάλλη-Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή, κατά τη συνέντευξη Τύπου που παραχωρήθηκε το μεσημέρι της Τρίτης (9/1) στο αμφιθέατρο του Ιδρύματος Γουλανδρή, με συν-ομιλήτριες τη Μαρίνα Μποκιγιόν-Φερέτι (Marina Ferretti Bocquillon), Επίτιμη Επιστημονική Διευθύντρια του Musée des impressionnismes Giverny και τη Charlotte hellman Cachin, Διευθύντρια του Αρχείου Signac και δισέγγονη του καλλιτέχνη Πωλ Σινιάκ.
Γύρω από αυτόν, εξάλλου, επικεντρώνεται η έκθεση. Γύρω από αυτόν συγκεντρώθηκαν ζωγράφοι στην Κυανή Ακτή αναζητώντας νηνεμία, και δημιούργησαν έργα που άπτονται στην πρόσληψη του μεσογειακού φωτός και τοπίου. Αποδίδοντας στο τελάρο μία πανδαισία χρωμάτων καθώς η δύναμη κάθε έργου έγκειται στο χρώμα. «Ο Σινιάκ ενδιαφερόταν για τη δύναμη του χρώματος. Διαιρούσε τη σύνθεση σε μεγάλες θεματικές χρωματικές ζώνες όπως διαφαίνεται –μεταξύ άλλων– στην ''κόκκινη σημαδούρα'' όπου η φύση διαιρείται μεταξύ της κίνησης του νερού και της σταθερότητας του κτιρίου», σημείωσε η Μαρίνα Μποκιγιόν-Φερέτι.
Μία σύνθεση που συνδυάζει τα οικεία, πλέον, στοιχεία στο έργο του Σινιάκ, είναι η «Η κόκκινη σημαδούρα» – το λιμάνι του Σαιν-Τροπέ, τα δεμένα πλεούμενα, την ώρα του δειλινού. Η αναφορά της σημαδούρας στον τίτλο του έργου κατευθύνει το βλέμμα του κοινού σε αυτήν –τοποθετημένη στο κάτω δεξιό μέρος της σύνθεσης– και το μαγνητίζει χάρη στη διάρθρωση των πινελιών που επιλύει τη δύσκολη αντίθεση του μπλε με το πορτοκαλί.
Πωλ Σινιάκ (1863-1935), «Η κόκκινη σημαδούρα» (1895, λάδι σε καμβά | 81,2 × 65 εκ., Musée d’Orsay, Παρίσι). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
«Μπροστά στους πίνακες του Σινιάκ αισθάνομαι πάντα μια συγκίνηση ως ζωγράφος· μου αρέσει να τους κοιτάζω, τόσο από μακριά όσο και από πολύ κοντά. Υπάρχουν σ’ αυτούς παιχνίδια αποχρώσεων, που συνεπαίρνουν σαν πολύτιμα πετράδια περίτεχνα δεμένα, κι αυτά τα παιχνίδια είναι μόνο δικά του», όπως είχε σημειώσει το 1905 ο νεοϊμπρεσιονιστής Ανρί-Εντμόν Κρος στον ομότεχνό του Τεό βαν Ρισελμπέργκ.
Τρία χρόνια νωρίτερα του σημειώματος του Κρος, το 1902, ο ίδιος ο Σινιάκ είχε σημειώσει το εξής: «Το ξέρουμε καλά – έτσι δεν είναι; – ότι τα δέντρα δεν είναι μενεξεδί, ότι τα μαλλιά μιας μελαχρινής γυναίκας δεν είναι μπλε, ότι οι ρεντιγκότες είναι από χοντρό μαύρο ύφασμα, ότι τα πρόσωπα δεν είναι διάστικτα από πολύχρωμα κομματάκια χαρτί, άρα αν θέλουμε να τα μιμηθούμε όλα αυτά, είναι περιττό να χρησιμοποιήσουμε γι’ αυτή τη δουλειά ωραία χρώματα […]. Θέλουμε κάτι άλλο, να γιατί διαιρούμε και δημιουργούμε αντιθέσεις».
Πωλ Σινιάκ (1863-1935), «Σαιν-Τροπέ. Κρήνη στην Πλας ντε Λις» (1895, λάδι σε καμβά | 65 × 81 εκ., Ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Οι παραπάνω δηλώσεις αναγράφονται στους τοίχους της έκθεσης, με λευκά γράμματα σε μπλε φόντο – ένα χρώμα που ζεσταίνει τη ματιά και τονίζει τα 55 έργα της έκθεσης διαρθρωμένης σε ενότητες που καταγράφουν την πορεία των νεοϊμπρεσιονιστών: «Αναγέννηση στις ακτές της Μεσογείου», «Ελευθερώνοντας το χρώμα», «Η έλξη προς την ακουαρέλα» και «Διάλογος με τους φωβιστές». Καθένα από τα έργα μία αναζήτηση της απλότητας και της καθαρότητας, συνεπαίρνει τη ματιά ώστε να πλησιάσει το έργο και να εντοπίσει την κίνηση της πινελιάς –κατ’ επέκταση να φανταστεί τις κινήσεις των χεριών των ζωγράφων την ώρα που δημιουργούσαν.
Γι’ αυτό κι η έκθεση αποτελεί μία ιχνηλάτιση της εξέλιξης των Πωλ Σινιάκ, Ανρί-Εντμόν Κρος, Μαξιμιλιάν Λους και Τεό βαν Ρισελμπέργκ προς μια ζωγραφική πιο ελεύθερη και πιο τολμηρή. Η παλέτα αυτών των καλλιτεχνών, εραστών των καθαρών χρωμάτων, γίνεται ολοένα πιο σφριγηλή και ζωντανή, απεικονίζοντας με τον πιο εύγλωττο τρόπο τα λόγια συγγραφέων που είχαν περιπλανηθεί πριν από αυτούς σε εκείνη την απόρθητη ακόμη ακτογραμμή. Το μεσογειακό κλίμα, που αρχικά το προτιμούσαν άνθρωποι με προβλήματα υγείας, προσελκύει όλο και περισσότερους φίλους της τέχνης που γοητεύονται από μια ζωγραφική βαθιά πλέον ριζωμένη στις αισθήσεις και στην υποκειμενικότητα.
Ανρί-Εντμόν Κρος (1856-1910), «Νυχτερινό» (1896, λάδι σε καμβά | 65 × 92 εκ., Σύλλογος των Φίλων του Petit Palais, Γενεύη). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Νεοϊμπρεσιονισμός
Για την ιστορία, ο όρος «νεοϊμπρεσιονισμός» προτάθηκε αρχικά από τον Γάλλο κριτικό τέχνης Φελίξ Φενεόν, ο οποίος θέλησε να κάνει το συσχετισμό με το κίνημα του ιμπρεσιονισμού τονίζοντας παράλληλα, με το πρόθεμα «νέο-», τους διαχωρισμούς ανάμεσα στις δύο τάσεις.
Ο όρος επικράτησε έναντι του χαρακτηρισμού division («διαίρεση» ή «ντιβιζιονισμός») που υπερασπιζόταν ο Σινιάκ, όπως και έναντι του όρου «πουαντιγισμός», που άρχισε σταδιακά να εμφανίζεται στις εφημερίδες αλλά κρίθηκε ακατάλληλος από τους καλλιτέχνες του κινήματος καθώς περιέγραφε αποκλειστικά τη διαδικασία (ο συγκεκριμένος όρος, ωστόσο, χρησιμοποιείται ευρέως μέχρι και σήμερα).
Θεμελιωτής του Νεοϊμπρεσιονισμού ήταν ο Ζωρζ Σερά ο οποίος «έφυγε» αιφνίδια από τη ζωή στις 29 Μαρτίου 1891, σε ηλικία 31 ετών. Μετά την απώλειά του, τα άλλη μέλη της ομάδας, συγκεκριμένα οι Πωλ Σινιάκ, Ανρί-Εντμόν Κρος, Μαξιμιλιάν Λους και Τεό βαν Ρισελμπέργκ, αισθάνθηκαν ορφανοί. Πολλοί κριτικοί τέχνης και φίλοι ζωγράφοι, μεταξύ τους και ο Καμίλ Πισαρό, προέλεγαν το επικείμενο τέλος εκείνου του καλλιτεχνικού κινήματος, το οποίο ερμήνευαν, λανθασμένα, σαν ένα εφήμερο και ατίθασο παρακλάδι του ιμπρεσιονισμού.
Μόνο που ο θάνατος του Σερά επισφράγησε μόνο το κλείσιμο του πρώτου κεφαλαίου του Νεοϊμπρεσιονισμού. Ένα δεύτερο κεφάλαιο άνοιξε πολύ σύντομα, μακριά από το Παρίσι, στις ακτές της Μεσογείου. Και ο Σινιάκ, επικεφαλής πλέον της ομάδας, την οδήγησε προς νέους ορίζοντες, τόσο γεωγραφικούς όσο και καλλιτεχνικούς, κατευθυνση που αποτυπώνεται στην έκθεση στο Ίδρυμα Γουλανδρή.
Άποψη της έκθεσης «Ο Νεοϊμπρεσιονισμός στα χρώματα της Μεσογείου». © Χριστόφορος Δουλγέρης. Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Έτσι, περνώντας μπροστά από τα έργα, ανακαλύπτουμε τόπους όπως το Λαβαντού, την Κολιούρ, το Κασσί, το Σαιν-Τροπέ, την Αντίμπ, τη Μασσαλία, την Καβαλιέρ, το Αγκαί, το Αντεόρ, κατόπιν τη Βενετία και την Κωνσταντινούπολη. «Ταξίδι» που μας δίνει την ευκαιρία να ακολουθήσουμε την εικαστική διαδρομή του κάθε καλλιτέχνη.
Βλέπουμε τον Πωλ Σινιάκ και τον Ανρί-Εντμόν Κρος να μένουν πιστοί στη νεοϊμπρεσιονιστική τεχνική –ή τον «ντιβιζιονισμό»– μέχρι το τέλος της ζωής τους, σε αντίθεση με τον Μαξιμιλιάν Λους και τον Τεό βαν Ρισελμπέργκ, οι οποίοι απομακρύνονται σταδιακά από αυτή. Νέοι καλλιτέχνες, όπως οι Ανρί Ματίς, Ανρί Μανγκέν και Λουί Βαλτά θα πειραματιστούν επάνω σε αυτή την τεχνική με περισσότερη ή λιγότερη ενδελέχεια, αλλά και με μια ανεξαρτησία πνεύματος που προαγγέλλει επερχόμενες επαναστάσεις.
Μαξιμιλιέν Λους (1858-1941), «Λουόμενες στο Σαιν-Τροπέ» (1897, λάδι σε καμβά | 65 × 81 εκ., Σύλλογος των Φίλων του Petit Palais, Γενεύη). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Η έκθεση «Ο Νεοϊμπρεσιονισμός στα χρώματα της Μεσογείου» πραγματοποιείται σε συνεργασία με μουσεία και φορείς της Ευρώπης όπως το Μουσείο Ορσέ, η Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, το Κέντρο Πομπιντού, το Μουσείο Καλών Τεχνών της Μπεζανσόν, το Μουσείο Τέχνης Annonciade στην πόλη Σεν Τροπέζ, το Μουσείο της Γκρενόμπλ, το Εθνικό Μουσείο Ιστορίας και Τέχνης (Λουξεμβούργο) και το Μουσείο Διακοσμητικών Τεχνών (Παρίσι), καθώς και με Ευρωπαίους ιδιώτες συλλέκτες.
Την έκθεση επιμελούνται η Μαρίνα Μποκιγιόν-Φερέτι, Επίτιμη Επιστημονική Διευθύντρια του Μουσείου Ιμπρεσιονισμού του Ζιβερνύ και η Μαρία-Κουτσομάλλη Moreau, Υπεύθυνη Συλλογής του Ιδρύματος Β&Ε Γουλανδρή. Το εκθεσιακό γεγονός συνοδεύεται από αναλυτικό κατάλογο σε ελληνικά και αγγλικά, με κείμενα από τις δύο επιμελήτριες καθώς και από τη Διευθύντρια του Αρχείου Signac, Charlotte Hellman Cachin.
H έκθεση εγκαινιάζεται την Τετάρτη 10 Ιανουαρίου, ημέρα κατά την οποία οι δύο επιμελήτριες θα αναλύσουν (19:00-21:00) στο Αμφιθέατρο του Ιδρύματος, τις διαφορετικές πτυχές του καλλιτεχνικού κινήματος του Νεοϊμπρεσιονισμού.
Τεό βαν Ρισελμπέργκ, (1862-1926), «Ανθισμένη ανθεμίς» (1904, λάδι σε καμβά | 65,3 × 81,3 εκ., Ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
Στο πλαίσιο της έκθεσης πραγματοποιούνται ξεναγήσεις για το κοινό, κάθε Παρασκευή και Σάββατο, ενώ μια ειδικά σχεδιασμένη διαδραστική ξενάγηση, με τίτλο «Καρτ ποστάλ απ’ τη Μεσόγειο», υλοποιείται κάθε Σάββατο.
Πραγματοποιούνται, επίσης, δυο εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά (Ένα μωσαϊκό, ο πουαντιγισμός!, εργαστήριο για παιδιά ηλικίας 5-6 ετών και Παίζοντας με το φως, εργαστήριο για παιδιά ηλικίας 9-12 ετών), ενώ ο νέος κύκλος της ειδικά σχεδιασμένης δράσης του Ιδρύματος για άτομα 60+ και άτομα με Ήπια Γνωστική Διαταραχή «Παιχνίδι για Μεγάλους», που προσφέρεται δωρεάν σε συνεργασία με το πρόγραμμα θάλλω και με την πολύτιμη υποστήριξη της Alpha Bank, πραγματοποιείται στον χώρο της περιοδικής έκθεσης. Ακόμη, ο νέος κύκλος της δημοφιλούς σειράς συναυλιών Jazz στο Μουσείο εμπνέεται από την έκθεση και εξερευνά διαφορετικές πτυχές της περιοχής της Μεσογείου.
«Ο Νεοϊμπρεσιονισμός στα χρώματα της Μεσογείου» - 10 Ιανουαρίου - 7 Απριλίου 2024. Ίδρυμα Βασίλη & Ελίζας Γουλανδρή, Ερατοσθένους 13, Αθήνα 11635, Τ: 210 725 2895
Κεντρική φωτ.: Μαξιμιλιάν Λους (1858-1941), «Το λιμάνι του Σαιν-Τροπέ» (1893, λάδι σε καμβά | 73,7 × 91,4 εκ., Ιδιωτική συλλογή). Πηγή φωτ.: Ίδρυμα Γουλανδρή
