Ένας ογκώδης τόμος μνήμης και συγκίνησης, ένα βιβλίο που χρησιμοποιεί έναν δρόμο για να μιλήσει για μια πόλη: το Οδός Πανεπιστημίου (19ος–21ος αι.) – Ιστορία και ιστορίες των Θανάση Γιοχάλα και Ζωής Βαΐου είναι ένα βιβλίο που αντιμετωπίζει την Πανεπιστημίου ως ιστορικό άξονα πάνω στον οποίο εγγράφονται οι μεταμορφώσεις της Αθήνας, οι φιλοδοξίες της, οι αποτυχίες της και, κυρίως, οι αντιφάσεις της.
Η έκταση του βιβλίου (816 σελίδες) προκύπτει άμεσα από τη μέθοδο που ακολουθεί. Οι συγγραφείς προχωρούν με ανάπτυξη και πυκνή διαστρωμάτωση του υλικού, αποφεύγοντας τόσο τη συνοπτική θεματική παρουσίαση όσο και τη στενή γραμμική αφήγηση. Η Πανεπιστημίου αντιμετωπίζεται ως ένα συνεχές στρώμα χρόνων, χρήσεων, ιδεολογιών και κοινωνικών προσδοκιών. Από τη χάραξή της ως Λεωφόρου, σύμβολο εκσυγχρονισμού και ευρωπαϊκού προσανατολισμού, έως τη σημερινή της κατάσταση, συμπυκνώνονται πάνω της οι αμφιθυμίες της σύγχρονης Αθήνας απέναντι στο παρελθόν και το μέλλον της.
Το βιβλίο κινείται μακριά από την εξιδανίκευση, και αυτό αποτελεί ένα από τα βασικά του προτερήματα. Η Πανεπιστημίου προσεγγίζεται ως πεδίο έντασης και αντιπαράθεσης: ανάμεσα στο κράτος και την πόλη, στη διοίκηση και την καθημερινότητα, στο όραμα και τη χρήση. Τα κτίρια, οι θεσμοί, τα καφέ, οι κινηματογράφοι, οι συγκοινωνίες, οι διαδηλώσεις, οι μετατροπές και οι εγκαταλείψεις εντάσσονται στην αφήγηση ως τεκμήρια κοινωνικής ζωής. Η ιστορία αναδύεται μέσα από τις συνέπειες των επιλογών και όχι από τις προθέσεις που τις συνόδευσαν.
Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι το βιβλίο αρνείται τη στενή αρχιτεκτονική ή πολεοδομική ματιά. Η Πανεπιστημίου δεν διαβάζεται μόνο μέσα από τα μέτωπα και τις όψεις της, αλλά μέσα από τη χρήση της στον χρόνο. Ποιοι κινούνται, ποιοι μένουν, ποιοι αποσύρονται. Πώς αλλάζει ο ρόλος της στο συλλογικό φαντασιακό: από λεωφόρος προόδου σε πεδίο διαχείρισης, από κέντρο ζωής σε χώρο διέλευσης, από σημείο αναφοράς σε πρόβλημα προς «επίλυση». Το βιβλίο καταγράφει με ακρίβεια αυτή τη μετατόπιση χωρίς να την ερμηνεύει εύκολα.
Σε αυτό ακριβώς το σημείο το βιβλίο διαφοροποιείται από μεγάλο μέρος της σύγχρονης συζήτησης για το κέντρο της Αθήνας. Κρατά απόσταση τόσο από τον ενθουσιασμό των αναπλάσεων όσο και από τη μελαγχολία της απώλειας. Αποφεύγει διακριτικά να απευθύνει προσκλητήριο συναισθηματικής επανασύνδεσης με την Πανεπιστημίου, όπως συχνά συμβαίνει στον δημόσιο λόγο και τελικά θέτει ένα δύσκολο ερώτημα: αν την κατανοούμε. Και αν είμαστε διατεθειμένοι να αναγνωρίσουμε ότι η σημερινή της εικόνα αποτελεί το αποτέλεσμα διαδοχικών επιλογών, παραλείψεων και συμβιβασμών.
Η αφήγηση των Γιοχάλα και Βαΐου είναι πειθαρχημένη, τεκμηριωμένη, και κρατά μια «θερμοκρασία» συναισθηματικού ενδιαφέροντος. Υπάρχει μια υποδόρια αγάπη για την πόλη χωρίς, ωστόσο, να πέφτει στην παγίδα της εξιδανίκευσης. Πρόκειται για εκείνη την αγάπη που επιτρέπει την κριτική, που αντέχει τη διάψευση και που δεν φοβάται να δει την πόλη ως προϊόν εξουσίας, εκτός από σκηνικό ζωής. Η Πανεπιστημίου, σε αυτό το βιβλίο, γίνεται το σημείο όπου η Αθήνα αποκαλύπτει τη σχέση της με τον χρόνο: άλλοτε θέλοντας να τον επιδείξει, άλλοτε προσπαθώντας να τον σβήσει.
Το βιβλίο απαιτεί προσοχή, υπομονή και διάθεση για σύνθεση, και γι’ αυτό ακριβώς μας ανταμείβει. Στο τέλος, ο αναγνώστης αποκτά έναν θησαυρό γνώσεων για την Πανεπιστημίου μα πάνω από όλα κρατά στα χέρια του έναν βιβλίο που τον βοηθά να κατανοήσει το γιατί η Αθήνα δυσκολεύεται να συμφιλιωθεί με το παρελθόν της και γιατί κάθε συζήτηση για το μέλλον της σκοντάφτει διαρκώς στις ίδιες αμφιθυμίες.
Το Οδός Πανεπιστημίου (19ος–21ος αι.) – Ιστορία και ιστορίες είναι βιβλίο για την πόλη όπως διαμορφώθηκε μέσα στον χρόνο. Και ακριβώς γι’ αυτό είναι πολύτιμο καθώς αντιμετωπίζει την ιστορία χωρίς τους παρηγορητικούς εξωραϊσμούς των εύκολων αφηγήσεων. Δείχνει, με επιμονή και ακρίβεια, ότι η Αθήνα γράφεται στους δρόμους της και ότι όποιος θέλει να μιλήσει σοβαρά γι’ αυτήν οφείλει πρώτα να τους διαβάσει.
Πρόκειται για ένα βιβλίο που διαβάζεται σε άλλους ρυθμούς, η ανάγνωσή του δεν ολοκληρώνεται με την τελευταία σελίδα, συνεχίζεται κάθε φορά που επιστρέφεις σε αυτό. Κάθε νέα ανάγνωση φωτίζει διαφορετικά σημεία, ανοίγει νέες συνδέσεις, επανατοποθετεί τον αναγνώστη μέσα στην πόλη. Είναι ένα βιβλίο που μπορείς να διαβάζεις διαρκώς, γιατί αλλάζει μαζί με το βλέμμα σου και με την ίδια την Αθήνα.
*Ο Ξενοφών Α. Μπρουντζάκης είναι συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας
